O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti umumiy psixologiya

5. Tashkilotchilik qobiliyati - bu birinchidan, o‘quvchilar jamoasini uyushtira bilish, bunda jamoani jipslashtira olish va ikkinchidan, uzining shaxsiy ishini to‘g‘ri tashkil kila olish qobiliyatidir. O‘quvchilar uz o‘qituvchilari haqida turlicha fikrda bo‘ladilar. Jumladan, ayrim o‘quvchilar: «...Biz Azim akani juda yaxshi kuramiz. Ular sinfimizda bir vaktning ichida, juda tezlik bilan ishchanlik kayfiyatini uyushtirib, barchamizni uzining puxtaligi, ozodaligi, epchilligi va tadbirkorligi bilan xayratda koldiradilar» desalar, ayrim o‘quvchilar: «Sobir akamlar bizning ixlosimizni kaytarib, xafsalamizni bir pul kiladilar. Ular kup ishga urinadilar-u, ammo birortasini xam oxiriga etkazmaydi...» deydilar. Ba’zan ayrim o‘quvchilarning uz o‘qituvchisi haqida: «...Nodira opamlar biz bilan xuddi ona tovukdek ovora bo‘ladilar. Agar biz shuxlik kila boshlasak, ular uzlarini kurmaslikka, paykamaslikka solardilar. Ajoyib ayol edi-yu, ammo uning darsida xech kim xech narsa kilmas edi-da...» degan fikrlarni xam eshitish mumkin.
O‘qituvchining uz ishini tashkil kila bilishi deganda, uning uz ishini to‘g‘ri rejalashtirib, uni nazorat kila o.shsh nazarda tutiladi. Tajribali o‘qituvchilarda vaktga nisbatan uziga xos sezuvchanlik - ishni vakt buyicha to‘g‘ri taksimlab, muljallangan vaktdan to‘g‘ri foydalana olish Ko‘nikmasi paydo bo‘ladi. Darsdavomida, albatta, kup xollarda vaktni bexuda yukotish xam mumkin. Lekin bu yukolgan dars rejasini tuzatish zaruriyati tuzilgan xollarda bulishi mumkin, Tajribali o‘qituvchilar vaktni seza bilishni o‘rganish uchun dars rejasini yoki matnda vaktni nazorat kilish uchun belgilar olib borishni tavsiya etadilar. Jumladan: darsning 10, 20, 30 va boshka dakikalari davomida mabodo kuzda tutilmagan vakt ortib kolgan takdirda foydalanish uchun kanday kushimcha materiallarn tayyorlash yoki vakt etmay kolgan takdirda kanday materialni keyingi darsga koldirish mumkinligi haqida maslaxat beradilar.
6. Avtoritar qobiliyati - bu o‘quvchilarga bevosita emotsional irodaviy ta’sir etib, ularda obru orttira bilishdan iborat kobiliyatdir. (Garchan o‘qituvchining uz fanini mukammal bilishi, sezgirligi va xushmuomalaligi asosida kozoniladi).
Avtoritar kobiliyat o‘qituvchining rostguyligi, irodaviy uddaburonligi, uzini tuta bilishi, farosatliligi, talabchanligi kabi irodaviy xislatlari xamda kator shaxsiy xislatlarga, shu bilan birga o‘quvchilarni ta’lim-tarbiyasida javobgarlikni xis etish, uning e’tikodi, o‘quvchilarga ma’naviy va ma’rifiy e’tikodni singdira olganligiga ishonchi kabi xislatlarga xam bog‘liqdir.
O‘quvchilar (ayniksa, ugil bolalar, uspirinlar - buni aloxida ta’kidlab o‘tishi kerak) talab kilishni biladigan, o‘quvchilarni majbur kilmagan va duk-pupisa kilmagan, shu bilan birga bexuda rasmiyatchilikka yul kuymagan xolda uz aytganini kildira oladigan o‘qituvchilarni juda xurmat kiladilar. Shu munosabat bilan o‘quvchilarning o‘qituvchilar haqida ayrim fikrlarini misol kilib keltiramiz:
«Uning ajoyib xislati bor - u xech kanday zarda va bakirik, chakiriksiz ishlay oladi»; «Biz uni jiddiyligi, vazminligi va talabchanligi uchun juda yaxshi kuramiz. U xamma vakt shunchaki muloyimgina, sipogina talab kiladi, ammo uning talabi shu kadar ta’sirchanki, unga kulok solmaslik mumkin emas»; «Bizning matematika o‘qituvchimiz xamma vakt yuvosh, osoyishta, uzini tutgan va shu bilan bir katorda butun sinfga ajoyib ta’sir eta oladi»; «Kimyo o‘qituvchimizning obrusiga e’tibor etmay kuringchi, u xar kanday sharoitda xam uz aytganiga erishadi»; «Nigmat aka bizga ustunlik bilan ta’sir etadi. U xadeb talab kilavermaydi, agar talab kiladigan bulsalar unda buyin tovlab bulmaydi», yoki o‘quvchilarning uz o‘qituvchilari haqidagi mana bunday fikrlari: «Polvon aka maktabimizdan ketganiga biz xursand buldik. U bizni duk-pupisa, bakirik-kichkirik, buyrukbozlik bilan kulga olaman deb uylardi-yu, ammo bizni bardosh berishgagina majbur etardi, xolos».
Bunda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning maktab ta’limi jarayonida olib borilayotgan ishlarning axvoli to‘g‘risida juda achinib aytgan fikrlarini keltirish urinli bulur edi: «Mabodo biror o‘quvchi o‘qituvchiga e’tiroz bildirsa, ertaga u xech kim xavas kilmaydigan axvolga tushib koladi. Maktablardagi jarayonda o‘qituvchi xukmron. U boladan fakat uzi tushuntirayotgan narsani tushunib olishni talab kiladi, prinsip xam tayyor: «mening aytganim — aytgan, deganim - degan».
Shu bilan bir katorda o‘quvchilar o‘qituvchining bushligi, landavurligi, lakmaligi, soddalarcha ishonuvchanligi, sustkashligi, ortikcha riyogarchiligi, irodasizligi kabi xislatlarni baralla koralaydilar: «yaxshi odamu, lekin uta bush: uni aldab ketish xech gap emas»; «Tushunib bulmaydi: birda juda kattikkul, talabchan, ba’zan xech kanday talab degan narsa yuk»; «Juda bushang, lanj: uni kurishing bilan uyking keladi»...
7. Kommunikativ qobiliyati - bu bolalar bilan mulokotda bulishga, o‘quvchilarga yondashish uchun to‘g‘ri yul topa bilishga, ular bilan pedagogik nuktai-nazardan maqsadga muvofik uzaro aloka boglashga pedagogik taktning mavjudligiga karatilgan kobiliyatdir.
Pedagogik takt psixologiyasini o‘rganishda psixolog I.V.Straxov benixoyat katta xissa kushgan. Uning fikricha bunda muhimi o‘quvchilarga ta’sir etishning eng kulay usullarini topa bilish, tarbiyaviy ta’sirni kullashda maqsadga muvofik pedagogik choralarga e’tibor berish, anik pedagogik vazifalarni xisobga olish, o‘quvchi shaxsining psixologik xususiyatlari va uning imkoniyatlari xamda mazkur pedagogik xolatlarini xisobga olish zarurdir.
Pedagogik taktiing yakkol ifodalaridan biri - xar kanday pedagogik ta’sirga nisbatan kullaniladigan chora-tadbirlarni (ragbatlantirshp, jazolash, pand-nasixat) xis eta bilishdan iboratdir, Farosatli o‘qituvchi bolalarga e’tibor berib, ziyraklik bilan karaydi, ularning individual psixologik xususiyatlari bilan xisoblashadi. «U biz bilan xayron kolarli darajada, ajoyib, yakin dustlarcha yakin munosabatda bo‘ladi»; «Bizning tarix o‘qituvchimizning kuchli tomoni - xar kimga kanday yondoshishini bilar edi»; «Yeng yomoni - o‘qituvchining o‘quvchilar oldida xushomadguylik kilishidir. Bizning zoologiya o‘qituvchimiz Farida opamlar shundaylardan edi: ular nimaiki kilib bulsa-da, bolalarni uziga karatish uchun xushomadguylik kilardi! Nega ular uzlarini shunchalik kamsitib erga uradi? deb uylar edim. Axir ular uz fanini yaxshi bilardiku»; «Ibroxim aka esa, karabsankn, xech narsadan xech narsa yuk, kishi diliga ozor berar, tushirib kolar yoki bexudaga urishib, koyib berar edi».
Pedagogik taktning yukligi kupincha ogir okibatlarga olib keladi. Toshkent maktablaridan birida ona tili va adabiyot o‘qituvchisi o‘quvchilarga juda kup talablarni kuyganu, ammo xech kanday izchillik bilmagan: bir vazifa berib turib, shu zaxotiyok boshka talablarni kuya boshlagan. Arzimagan xatolar, tartib buzishlar ruy bersa, shu zaxotiyok mazmunan va shakl jixatidan uta kupol va alam kiladigan keskin gaplarni kilib, «2» kuyardi.
Masalan, daftarning chetida koldirilgan joyning xatoligi yoki intizom buzganlik kabi va arzimagan narsalar uchun yopishganiyopishgan edi. O‘qituvchining bu xatti-xarakatlari uchun o‘quvchilarda dard, alam tulib toshgandi. Kup utmay o‘quvchilarning noroziligi va kat’iy e’tirozi ochikdan-ochik namoyishkorona bildirilib, o‘qituvchiga kulok solmaydigan, ataylab intizom buzadigan va o‘qituvchini keskin tankid kiladigan bo‘lib koldilar. Bunday achinarli axvol fakat ana usha o‘qituvchi maktabdan ketgandan keyingina tuzatildi.
O‘qituvchining pedagogik takti masalasi munosabati bilan shuni xam aytish joyizki, kachon o‘quvchilar o‘qituvchining ijobiy xislatlari to‘g‘risida gapirar ekanlar, ular xamisha o‘qituvchining adolatliligi kabi xislatlarini birinchi uringa kuyadilar.
«Kup xollarda noxak ish kiladilar — biror masalani yaxshilab tekshirib kurmasdan ish tutadilar». O‘qituvchining bunday xislatiga o‘quvchilar achinishlik, talabchanlik munosabatida bo‘ladilar. O‘qituvchining adolatsizligi yomon okibatlarga olib kelishi mumkin. Bu to‘g‘rida xar kaysimiz maktab amaliyotidan kandaydir tasavvurga egamiz.