O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti umumiy psixologiya

Birinchisi - boshkaruv tizimi;
Ikkinchisi - stimullashtirish tizimi;
Uchinchisi - stabilizatsiyalash tizimi;
Turtinchisi - indikatsiyalash tizimi.
Shaxsning ana shu sotsial axamiyatga ega bo‘lgan barcha sifatlari ijtimoiy taraqqiyotning yuksak ongli faoliyatchisi sifatidagi shaxsning xulk-atvori va xatti-xarakatlarini belgilaydi.
Birinchi tizimi xosil bulishida analizatorlar urtasidagi doimiy tabiiy alokani aks ettiruvchi filogenetik mexanizmlar katta rol uynaydi. Birok, bu ilgari yukorida ta’kidlab, utganimizdek ontogenez protsessida filogenetik analizatorlar urtasidagi aloka vaktli alokalar bilan organik jixatdan kushilib keladilar. Bunda mazkur tizimning ichida perseptiv tizimiga utib ketadigan yuksak darajada integratsiyalangan ma’lum ichki sensor komplekslarni xosil kiladi. Bunday komplekslar katoriga nutk, eshitish, kurish xamda sensomotor komplekslarni kiritish mumkin. Mana shu komplekslarning xammasi odamning xayot-faoliyati jarayonida uzaro bir-biri bilan doimiy alokaga kirishib, sensorperseptiv uyushishning yagona funksional dinamik tizimini yaratadi. Insonning sensor-perseptiv jixatlari xar doimo takomillashib boradi.
Ikkinchi tizim barkaror psixik xolatlarni uz ichiga oladi. Bu xolatlar bolaning anik maqsadni kuzlovchi va foydali faoliyatining ongli sub’ekti sifatida bola boshlagan ilmlarining dastlabki yillaridayok shakllana boshlaydi. Temperament, intellekt, bilim va munosabat ana shunday xususiyatlar jumlasiga kiradi.
Uchinchi tizim - shaxsni arbob sifatida stabilizatsiya tizimidir. Yunaltirilganlik, kobiliyat, mustaqillik va xarakter uning tarkibiy kismini tashkil etadi.
Yunaltirilganlik - shaxsning integral va generalizatsiya kilingan xususiyatidir.
Integral— (lotin tilida - «butun», «tiklangan») – uzviybog‘liqlik, butunlik, birlikdir.
Generalizatsiya(lotin tilida- «umumiy», «bosh») - shartli va shartsiz reflekslarning umumlashishi.
Yunaltirilganlik bilim, munosabatlarning xamda shaxsning xulk-atvori va xatti-xarakatlarida ijtimoiy axamiyat etakchilik kilgan motivlarning bir butun ekanligida uz ifodasini topadi. Bu xususiyat odamning dunyokarashi, kizikishlari va ma’naviy extiyojlarida namoyon bo‘ladi,
Yunaltirilganlik strukturasida koyaviy e’tikod katta rol uynaydi. Goyaviy e’tikod - bu bilimning, usha shaxsga xos bo‘lgan intellektual, emotsional va iroda sifatlarining sintezi, koyalar va xatti-xarakatlar bir butunligining negizidir.
Turtinchi tizim uz ichiga shunday xususiyatlar, munosabat,gar va xatga-xarakatlarni oladiki, ularda real shaxslarning ijtimoiy «uy fikrlari va xis-tuykulari» aks ettiriladi. Ular bu shaxslarning siyosiy jixatdan ongli, ijtimoiy taraqqiyotning mas’ul arboblari sifatida xulk-atvorini belgilab beradi. Bunga gumanizm, kollektivizm, optimizm va mexnatsevarlik fazilatlari kiradi.
«Tarbiyasi kiyin» bolalar psixologiyasi.« Tarbiyasi kiyin» bolalar pedagogik karovsizlik natijasidir.
L.S.Vigotskiy fikricha, «kiyin» usmir xayoti munosabatlar xarakterining natijasidir.
Bular avvalo kaysar, injik bolalar, ularni kizikarli faoliyat turiga tortish ularni tarbiyalashning asosiy usullaridan biridir.Ularning ma’lum bir kismi intizomsiz, kupol bolalardir. Ularning aktivligini maqsadga muvofik uzgartirish, ularga ba’zi xukuklarni berish yuli bilan ularga ta’sir o‘tkazish mumkin. Psixologiyada «tarbiyasi kiyin» bolalarning bir kancha klassifikatsiyalari mavjud.
Birinchi guruh - ijtimoiy salbiy mustaxkam karashlarga ega bolalar;
Ikkinchi guruh - konunbuzarlarga taklid kiluvchilar.
Uchinchi guruh - ijobiy va salbiy xulk - atvor stereotiplari urtasida ikkilanuvchi, uz xatolarini tushunuvchi bolalardir,
Turtinchi guruh - irodali bolalarga buysunuvchilar.
Beshinchi guruh - konunbuzarlik yuliga tasodifan kirib kolganlar.
Shuni aytish lozimki, tarbiyasi ogir bolalar uchun ular yashayottan muxit, oila, ular ukiyotgan jamoa, sinfning roli juda kattadir.
Tarbiya jarayonining samaradorligini oshiruvchi psixologik mexanizmlar
Tarbiyali bulim - bu xulk-ataorini nazorat kilishdan iboratdir: bunday nazorat insonni yomon xatti-xarakatlarni bajarmaslik imkoniyatini beradi.
Agar shaxs xulk-atvorini axlokiyligi haqida kaygursa, u ijtimoiylashuvga erishgan bo‘ladi.
Tarbiyalanganlik ijtimoiylashuvni o‘rganish jarayoni sifatida karaladigan yosh psixologiyasida olingan natijalarga asoslanadi: bola uzini egotsentrik emas, balki tarbiyali to‘tishi uchun tarbiyalanganlik kanday ragbatlantirilishi kerak? Tarbiya uz moxiyatiga kura ijtimoiy jixatdan ijobiy extiyojlarni xosil kilishidir. Agar ta’lim shaxsning ongini shakllantirish bulsa, tarbiya uning ongsizlik sferasiga ta’sir etishdir. Bolalarga ularni tarbiyalaydiganlarga xissiy yakinlik xos. Odatda 6 oylik bolalar unga gamxurlik kiladigan ota-onasiga boglanib koladilar. Ota-onaning oldida bulish, ular bilan mulokotda bulish bolalarga juda yokadi, ularning yukligi bolaga yokmaydi. Ota-onaning gamxurligini bildiradigan suzlar, xatti-xarakatlar bola uchun juda katta axamiyatga ega, uni erkalamaslik, suymaslik salbiy axamiyatga ega bo‘ladi. Xulk-atvorning dastlabki ijtimoiylashuvi xuddi shu o‘rganish jarayoni orkali sodir bulishi mumkin: xulk-atvorning istalgan shakllari gamxurlik va e’tibor bilan takdirlanadi, kutilmagan shakllari esa kullab-kuvvatlanmaydi. Lekin, yaxshi xulkatvorni ragbatlantirish va yomon xulk-ataor uchun jazolash axlokiy ‘ ijtimoiylashuvning kichik bir kismidir. Biz kurib chikkan xulkatvor xamma bolalarga xam taallukli emas.
Bolalarni tarbiyalash samaradorligini oshirishda an’ana va urf-odatlarning roli katta.Xalk urf-odatlari, an’analari va marosimlari katta tarbiyaviy axamiyatga egadir. Ular odamlarni bir-biriga yakinlashtiradi, dustlik-birodarlik xis-tuygulariyi rivojlantiradi. Bular uz navbatada yoshlar uchun ibrat namunasini utaydi.
Mustaqil jamiyatning baxt-saodata yulida xalol mexnat kilish: jamiyat boyligini saklash va kupaytirish yulida xar bir kishining tinmay gamxurlik kilishi, ijtimoiy burchni yaxshi anglash; jamiyat xayotida va shaxsiy xayotda xalollik va rostguylik, axlokiy sofdillik, odamiylik va kamtarlik, milliy va irkiy adovatlarga aslo yul kuymaslik va shu kabilar tarbiya jarayonining muhim xislatlaridir.
Tarbiya jarayonida gamxurlikning funksiyasi kattadir. Bolalar befark ota-onalarga nisbatan gamxur ota-onaga kuprok taklid kiladilar. Gamxur ota-onalar bolaning salbiy xulk-atvorini kullab-kuvvatlamaganda bola uz xatti-xarakatlarining okibatini ertarok anglaydi.
Tarbiyaviy jarayonni amalga oshirishda gamxurlik bilan bir katorda yaxshi kurishga asoslangan intizomga rioya kilish zarurdir. Bu bola bilan doimiy mulokotni - tushuntirishni, muxokama kilishni, agar bolaning xulk-atvori shuni talab kilsa, ogzaki tanbex berishni, yaxshi xulk-atvor uchun takdirlashni nazarda tutadi.
Tarbiya jarayonining texnologiyasini kuyidagicha sharxlash mumkin;
1. Tarbiyalanuvchini aloxida takrorlanmas, individuallik sifatida tushunmok lozim. Uning extiyojlari strukturasini aniklash kerak.
2. Ijobiy emotsiyalar vositasida ijobiy xulk-atvor odatlarini shakllantirmok kerak. Ong xam, iroda xam motivlar ierarxiyasini shakllantira olmaydi. Zotan, bir extiyojning urnini fakat boshka extiyojgina egallashi mumkin.
3. Shu extiyojlarni kondirish vositalari bilan bolani kurollantirish tarbiya va tarbiyachidan mulokotni xam, xamdardlikni xam emas, aynan shu vositalar bilan kurollantarishni kutadi. Arastu aytganidek: « Tarbiya uch narsaga extiyoj sezadi: iste’dodga, ilmga, mashkka».
Mustaqillik sharoitida tarbiyaning asosiy vazifalari
Konfutsiy: «Yeskini uzlashtirgan va yangini tushunishga kodir insongina tarbiyachi bula oladi» degan edi. Mustaqillikning dastlabki yillaridanok butun mamlakat mikyosida ta’lim-tarbiya, ilm-fan, kasb-xunarga urgatish soxalarini islox kilishga nixoyatda katta zarurat sezila boshladi. Bugungi kunda tarbiya jarayonida xam kator uzgarishlar amalga oshirilmokda. Shuni ta’kidlash lozimki, ma’rifat xalkimiz, millatimiz konidadir. An’anaviy sharkona karashga kura, ma’rifatlilik fakat bilim va malaka emas, ayni paytda chukur ma’naviyag va guzal axlok degani xamdir.
Bir ijtimoiy jamiyatning ikkinchisiga almashishi, shuningdek, milliy mustaqillik va uning ne’matlari respublikamiz fukarolarida tub uzgarishlarni vujudga keltirmokda. Milliy tuygu, kiyofa, xarakter, ta’b, kuy, raks, ma’naviyat, kadriyat xamda ruxiyat ta’siri ostida uzining tub moxiyatini aks ettira boshladi. Utmishning boy merosi, uning an’analari milliy istiklol tufayli uz egalariga kaytarib berildi. Fukarolarning ijtimoiy ongi asta-sekin uzgarib borishi natijasida etnopsixologik xususiyatlar tiklana boshladi, milliy, umumbashariylik xislatlari urtasida adolatlilik, teng xukuklilik alokalari urnatilmokda.
XXI asrda shaxs shakllanishida, uning tarbiyalanganlik darajasini ortishida dinning, xususan «Xadis» ilmining axamiyati kattadir. Shaxslararo munosabatda tenglik, gamxurlik, samimiylik, uzaro yordam, simpatiya, antipatiya, xamdardlik, sevgi-muxabbat singari milliy xususiyatlarni tarkib toptirishda xadislarning roli yanada ortmokda.
Uzbek oilasida tarbiya moxiyati, mazmuni tarbiyaning kundalik va istiklol rejasi, bolalarga ta’sir o‘tkazish vositasini tanlash va undan unumli foydalanish uziga xos xususiyatga ega, chunki uning asosida xalk an’analari yotadi.
Uzbek xalkining etnopsixologik xususiyatlaridan unumli foydalanish xar tomonlama tarakkiy etgan inson shaxsini tarkib toptirishda muhim rol uynaydi. Abdulla Avloniy aytganidek:
« Tarbiya biz uchun yo xayot, yo mamot, yo najot, yo xalokat, yo saodat - yo falokat masalasidir».
Yosh avlod tarbiyasida milliy ruxiyat, umuminsoniy, xalkchil milliy kadriyatlar, urf-odatlar, an’analar etakchi urin tutmoki lozim (tarbiya etnopsixologik va etnopedagogik munosabat). Bular orkali yoshlarda kuyidagi fazilatlarni tarbiyalash lozim: