Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti
Download 229.67 Kb. Pdf ko'rish
|
BOLALARGA IQTISODIY TARBIYA BERISHDA XORIJ MAMLAKATLARI TAJRIBASIDAN
- Bu sahifa navigatsiya:
- Uchinchi yo‘nalish h
|
Ikkinchi yo‘nalish ko‘proq keynschilik va institusional maktablarini qamrab
oladi. Ular ko‘proq birinchi yo‘nalishning ikkinchi «cheklangan ratsionalizm» konsepsiyasiga yaqinroq. Ularning fikricha faqat shaxsiy foyda, naflikni haqida emas, balki o‘zini-o‘zi cheklash, boshqalarga yaxshilik qilish maqsadida o‘z manfaatlaridan voz kechish kabi insoniy hislatlar tufayli individning tanlovi natijasiga tub o‘zgarishlar kiritilishi mumkin. Bu modelda jamiyat nisbatan murakkab tarkibga ega, ularni muvozanatda ushlab turish uchun davlatning iqtisodiy munosabatlarga aralashuvi talab etiladi. Uchinchi yo‘nalish hozirgi zamon realligini o‘zida aks ettiruvchi «iqtisodiy odam» modeliiing prinsipial yangi turi bo‘lib, unga ko‘ra tanlovda moddiy jihatga qaraganda ma’naviy ehtiyojarni qondirish asosiy o‘ringa chiqadi. To‘rtinchi yo‘nalish alohida sobiq sotsialistik (sovet) jamiyatidagi «iqtisodiy odam» modeli administrativ - buyruqbozlikka asoslangan xo‘jalik yuritish tizimiga xos ravishda insonning say-harakatlarini ifodalaydi. Bu model eng avvalo, insonning shaxsiy farovonligini ko‘zlashi tufayli uning iqtisodiy say-harakati, tanlovini ikkiga ajralishi bilan harakterlanadi. Bunda davlat uchun mehnat qattiq cheklashlar va mehnat natijasini davlat tomonidan tekis taqsimlanishiga asoslanadi. Shuning uchun boqimandalik kayfiyati hukm suradi, davlat mulkini o‘g‘irlash, tashmachilik mavjud. Mehnatiga, 28 ya’ni ish joyida bo‘lishiga kam bo‘lsa ham kafolatlangan haq oladi. Bunda opportunistik say-harakat uchun qulay muhit yaratiladi. Opportunistik say-harakat, tanlov deganda iqtisodiy nazariyada iqtisodiy vijdonsizlik, ataylab axborotlarni bo‘zib ko‘rsatish yoki to‘liq axborot bermaslik va boshqalar tushuniladi. Amerikalik iqtisodchi O. Uilyamson fikricha opportunizm ou «shaxsiy manfaatlarni ko‘zlab, tashkilotning manfaatlarini realizatsiya qilishga to‘sqinlik qilish: axborotni yashirish, aldash, hiyla bilan to‘g‘ri yo‘ldan urish» kabilar tushuniladi. Buyruqbozlik iqtisodiyotida opportunizm insonlarni oqilona say-harakatini o‘ziga xos shakli bo‘lib, tizimning o‘zi halollik, ochiqlik, aniqlik, iqtisodiy subektlarning kelajak faoliyatlarini o‘zlari oldindan belgilab mustaqil ravishda faoliyat yuritishiga tizimning o‘zi yo‘l bermagan. Ko‘zga ko‘ringan nemis olimi psixoanalitik Erix Fromm aytganidek «... aqlning funksiyasi yashash san’atiga xizmat qilishdan iborat». Davlat diktati, tovar va xizmatlar defitsiti, taqchilligi odamlarni sharoitga moslashishga, yashash uchun turli yo‘llarni o‘ylab topishga majbur qilgan. Turli-tuman nobozor, bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lmagan aloqalar, boshqaruv institutlari va ularda qaror qabul qilishda shaxsiy mas’uliyat va tashabbuskorlikni zimmaga olishdan qo‘rqish, sustkashlik, iqtisodiy nopoklik va boshqa illatlarga moyillikni kuchaytiradi. Lekin shunga qaramay har bir shaxs minimal darajada sarf-xarajat qilib, maksimal natijaga erishishga harakat qilgan. Bu esa insonni doimo iqtisodiy ratsionallikka erishishga intilishini ko‘rsatadi. Bu prinsipning universalligi olimlarni uni iqtisodiyot nazariyasi doirasidagina emas, balki inson hayotining NOIQTISODIY sohalarida ham uning harakati motivlarini tushuntirib berishga harakat qilishga olib keldi. Ana shunday tadqiqotga nihoyatda katta hissa qo‘shgan olim Gerri Bekker iqtisodiyot sohasida Nobel mukofotini olishga sazovor bo‘lgan. U ratsional tanlov muammosi bilan bog‘liq holda oilada ixtiyor qilingan farzandlar soni, odamlar tomonidan jinoyat sodir qilish, - ta’lim olishni davom ettirish va boshqa shunga 29 o‘xshash hodisalarga qaror qabul qilish sabablarini original tarzda izohlab beradi 1 . Kishilar hayotining noiqtisodiy tomonlari tahliliga iqtisodiy jihatidan yondashishdan foydalanish nazariyada «iqtisodiy imperializm» nomini olgan. Umuman olganda xo‘jalik yuritish jarayonida «inson omili»ga xos asosiy parametrlar ana shu modellarda umumiy tarzda o‘z ifodasini topadi. Ularni bilish kishilik sivilizatsiyasining turli bochqichlarida iqtisodiyotda insonning rolini real baholabgina qolmay, iqtisodiy siyosat yuritishning optimal yo‘nalishlarini shakllantirish, qabul qilingan u yoki bu iqtisodiy qarorlarning oqibati qanday bo‘lishini yuksak darajada aniqlik bilan taxmin qilish imkonini beradi. Shunday qilib, individual va jamoa tarzida to‘g‘ri qaror qabul qilishni o‘rganish uchun iqtisodiyotni, iqtisodiy qarashlarni o‘rganish zarur. Kishilik jamiyati taraqqiyotida, iqtisodiy tizimi markazida insonning roli beqiyos. Demak, unga nafaqat iqtisodiy ta’lim, balki tarbiya berish zarur, unga ratsional qaror qabul qilish yo‘llarini o‘rgatish lozim. Bu vazifani aynan Iqtisodiy tarbiya nazariyasi bajaradi. Shunday qilib, iqtisodiyot nazariyasi fani Iqtisodiy tarbiya nazariyasi fanini nafaqat shakllanishi, balki rivojlanishiga ham katta turtki beradi. Bozor iqtisodiyotida iqtisodiyotga subektiv-psixologik yondashuv asosiy o‘ringa chiqadi. Ayniqsa, marjinal maktabning iste’molchilar ruxi, kayfiyatini o‘rganish, aniq iqtisodiy vaziyatda, erkin raqobat kurashi sharoitida subektning o‘zini tutishi, say-harakati iqtisodiy tanlov masalalari muhim ahamiyatga ega. Shunday qilib Iqtisodiy tarbiya nazariyasi yangi fan sifatida falsafa, iqtisodiyot nazariyasi, pedagogika, psixologiya fanlarining o‘ziga xos integratsiyasi sifatida kelib chiqadi deb ayta olamiz. 1 Беккер Г. Экономический анализ и человическое поведение THESIS. М.: 1993, т. I, вып. 1, стр. 24-40. |
