O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti «Menejment» kafedrasi

Qisqacha xulosalar 
Mehnat unumdorligi - kishi mehnatini ma`lum vaqt birligi ichida ma`lum 
miqdordagi iste`mol qiymat yaratilish kobiliyatidir. Ma`lumki, iste`mol qiymat 
hajmini ikki xil yul bilan amalga oshirish mumkin: ko`p kishi mehnatini sarflash 
bilan; mehnat unumdorligini darajasini oshirish bilan. 
Amalda mehnat unumdorligi darajasini aniqlashning quyidagi usullari 
mavjud: bevosita natural usul, shartli natural usul, mehnat usuli, qiymat usuli.
Mehnat unumdorligi indeksi deyilganda uning dinamikasini, yoki uning 
o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillarning kuchini harakterlovchi nisbiy 
ko`rsatkichlar tushuniladi. 
Nazorat va mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar 
1. Mehnat unumdorligi nima va u korxonada qanday aniqlanadi? 
2. Mehnat unumdorligini ustirish omillariga nimalar kiradi? 
3. Mehnat unumdorligi darajasini aniqlash qanday usullarini bilasiz? 
4. Mehnat unumdorligi indekslarini tavsiflang. 
5. Mehnat unumdorligi va ish vaqti o`rtasida qanday bog’lanishlar bor? 

---

142 
Mavzu 15. MILLIY BOYLIK STATISTIKASI
Reja:
15.1. Milliy boylik tushunchasi, hajmi va tarkibi.
15.2. Milliy hisoblar tizimida milliy boylik hajmini aniqlash usuli 
15.3. Asosiy fondlar va ularni tasniflash 
15.4. Asosiy fondlarni baholash usullari.
15.5. Asosiy fondlarning emirilishi va amortizatsiyasi 
15.6. Asosiy fondlarning balanslari, ularning holati va takror ishlab chiqarish 
ko`rsatkichlari.
Tayanch iboralar:
Milliy boylik, milliy mulk, tabiiy resurslar tarkibi, aktiv va passivlar 
balansi, tabiiy resurslar tarkibi, asosiy fondlar, amortizatsiya summasi, aylanma 
mablag’, mahsulot hajmi, fond qaytimi, ishlab chiqarish va xazmat ko`rsatish 
xarajatlari.
 
15.1. Milliy boylik tushunchasi, hajmi va tarkibi. 
Milliy boylik muhim ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya bo`lib, u ijtimoiy takror 
ishlab chiqarish jarayonining boshlang’ich va yakuniy xolatini ifodalaydi. Milliy 
boylik hajmining ortishi iqtisodiy o`sishning muhim omili hisoblanadi. SHu 
bilan birga milliy boylikda ishlab chiqarish jarayonining natijalari 
mujassamlanadi. U ishlab chiqarilgan mahsulot hisobiga to`ldiriladi va 
yangilanadi. Milliy boylik hajmi, uning tarkibi, dinamikasi va ulardan 
foydalanish darajasi davlat va xalqaro statistikada mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishining muhim yakunlovchi ko`rsatkichlari sifatida qaraladi. Milliy 
boylik xajmi va tarkibining o`zgarishiga qarab takror ishlab chiqarish va 
jamg’arish jarayonining tendenstiyalari haqida fikr yuritiladi. 
Milliy hisoblar tizimi (1993 y.) doirasida milliy boylik asosida iqtisodiy 
aktivlar tushunchasi yotadi. 
Iqtisodiy aktivlar – xususiy yoki jamoa mulki bo`lib, ularga egalik qilish 
yoki ulardan foydalanish natijasida mulk egalari iqtisodiy jihatdan manfaatdor 
bo`lishlari mumkin. Har bir iqtisodiyot aktiv qiymatga ega bo`lib, vaqt o`tishi 
bilan uning qiymati o`zgaradi. Har xil aktivlar o`z egasiga har xil manfaat 
keltiradi: 
- imorat, mashina, uskunalar ishlab chiqarish jarayonida foydalanishdan 
daromad keltiradi; 
- moliyaviy aktivlar va er o`z egalariga mulkdan olingan daromad sifatida 
manfaat keltiradi (foizlar, devidentlar, renta); 
- har qaysi aktivga qiymat zahirasi sifatida ega bo`lishdan olingan 
manfaat yoki uni hoxlagan vaqtda sotib yuborishi mumkin. 
Ba’zi aktivlarga egalik qilish davri, ulardan manfaat olish tugagungacha 
bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Ikkinchi xil aktivlarga egalik qilish shu davr 
kelgunga qadar ular sotib yuboriladi va kelajakda olinishi mumkin bo`lgan 
daromad oldinroq olinadi. Uchinchilari (masalan, qimmatbaho metallardan, 
toshlardan qilingan buyumlar va h.k.) sof holda qiymat zahirasi sifatida xech 

---

143 
qanday boshqa manfaat ko`rsatmasdan faqat yig’ilgan boyliklarni asrash va 
sotish sifatida saqlanishi mumkin. 
Yuqorida keltirilgan ta’riflarga asosan iqtisodiy aktivlar bo`yicha uchta 
xolatni ajratish mumkin: 
- ob’ekt qandaydir mulk egasida bo`lishi lozim (davlat, xususiy yoki 
boshqa formada); 
- mulk egasi ob’ektga egalik qilish va undan foydalanishdan qandaydir 
manfaat olishi lozim; 
- ob’ektni aktivlarga kiritishning muhim sharti uni hoxlagan vaqtda 
boshqa institutsion birliklarga sotib yuborish mumkin. 
Bu xususiyatlarga faqat inson mehnati tufayli yaratilgan material 
boyliklar (asosiy fondlar, material aylanma mablag’lar va zahiralar) emas, balki 
moliyaviy instrumentlar (depozitlar, aktsiyalar va h.k.) yoki tabiiy hosil bo`lgan 
ob’ektlar: er va er osti, o`rmonlar va boshqa o`simlik resruslari, yovvoyi 
hayvonlar 
ham 
bo`lishi 
mumkin. 
MHTga 
asosan 
tabiiy 
resurslar 
mamlakatlarning iqtisodiy aktivlariga ularning egalari (davlat, tashkilot, 
muassasalar va h.k.) ulardan real daromad olish uchun foydalanilgan taqdirda 
kiritiladi. 
Atrof muhit muhofazasi ob’ektlari (osmon bo`shlig’i, ochiq suv havzalari) 
kimningdir mulki bo`laolmaydi yoki o`z egasiga qandaydir manfaat keltirmaydi 
(masalan, foydali qazilma zahiralaridan xozirgi texnik darajada yoki hozirgi 
bahoda manfaat kelmaydi). SHuning uchun, ular iqtisodiy aktivlarga 
kiritilmaydi. Iqtisodiy aktivlarga yana uy xo`jaliklari tomonidan sotib olingan 
uzoq muddat davomida foydalaniladigan buyumlar ham kiritilmaydi. 
Milliy hisoblar tizimi (1993 y.)da iqtisodiy aktivlarni tasniflash 
Iqtisodiy aktivlarni tasniflashda avvalo ular ikki sinfga ajratiladi: 
moliyaviy aktivlar va nomoliyaviy aktivlar. 
Moliyaviy aktivlar ko`p jihatdan moliyaviy talablar va majburiyatlardan 
iborat. Bunda ikki institutsion birliklar orasida tuzilgan bitimga asosan biri 
mablag’ (kapital) beradi. MHTda moliyaviy talab aktiv hisoblanib, uning egasi 

---

144 
(kreditor) boshqa institutsion birlik (debitordan) tuzilgan birlikka asosan to`la 
yoki bir necha to`lovlarni oladi. Binobarin, kreditor faqat o`zi bergan qarz 
mablag’nigina emas, balki yana mulk egasi sifatida foizlar, daromadlar xam 
oladi. Bir institutsion birlik tomonidan shunday talabning mavjudligi, boshqa bir 
institutsion birlik tomonidan majburiyat bo`lishini taqozo qiladi. Moliyaviy 
talablar (majburiyatlar) har xil ko`rinishga ega bo`lishi, moliyaviy aktivlarning 
har xil ko`rinishida yuzaga keladi. 
1. Monetar oltin – bu davlatning pul-kredit muassasalarida markazlashgan 
xolda saqlanuvchi slitka yoki moneta formasidagi oltin zahiralari. Ular sotib 
olish qobiliyatini oshirish maqsadida sotib olinadi. 
2. O`rnini bosuvchi huquqiga ega bo`lgan mahsus mablag’lar 
(O`BXEBMM) – xalqaro valyuta fondi tomonidan tashkil etilgan xalqaro rezerv 
va to`lov mablag’lari, shu fondga a’zo bo`lgan davlatlar orasida taqsimlanadi. 
O`BXEBMM dunyo pul mablag’lari bo`lib, ular xalqaro pulsiz hisob-kitob 
ishlarini XVF maxsus hisoblarida amalga oshiradilar. Ular faqat hukumatlar 
darajasida markaziy banklar va xalqaro tashkilotlar orqali xalqaro qarz 
yo`qotuvchi mablag’ sifatida ishlatiladi. 
3. Mavjud pullar (valyuta) - hisob-kitob qilish uchun ishlatiladigan 
muomaladagi banknot va tangalar. Muomalaga chiqarilgan mavjud pullar uni 
chiqargan muassasa (odatda markaziy bank) uchun majburiy hisoblanadi. 
4. Depozitlar – banklarga asrab berish uchun o`tkazilgan pul mablag’lari. 
Bu moliyaviy «aktiv»ga banklarning fondlar bilan qaytarib berish majburiyati 
bo`lgan mablag’larga qarshi turadi. Depozitlar (pul mablag’lari kabi) yoki milliy 
yoki xorij valyutalarida bo`lishi mumkin, ular rezident-muassasalarning yoki 
qolgan dunyoning majburiyati bo`lishi mumkin. 
5. Qimmatbaho qog’ozlar (aktsiyalardan tashqari) – ularni chiqargan 
shaxsga nisbatan, ularning egasi tomonidan mulkiy huquq beradigan pullik 
xujjatlar. O`zining mohiyatiga ko`ra ular qarz majburiyatlari hisoblanadi. 
Bularga veksellar, obligatsiyalar, depozit sertifikatlar, privatizatsion 
cheklar va boshqalar kiradi. 
6. Ssudalar – kreditor tomonidan bevosita qarz oluvchiga beriladigan 
moliyaviy instrument hisoblanadi. Bu operatsiya odatda xujjat bilan tasdiqlanadi 
va bu xujjatni birovga berish mumkin emas. Bularga banklar tomonidan 
korxonalar yoki uy xo`jaliklariga berilgan ssudalar misol bo`laoladi (uzoq 
muddatga sotib olishga kredit, istemolchi krediti, moliyaviy lizing) 
7. Texnik sug’urta rezervlari – sug’urta imkoniyatlarini o`tkazish 
texnikasi taqozo etishi natijasida yaratilgan moliyaviy aktivlar sug’urta to`lovlari 
va sug’urta yig’imlari orasidagi vaqt sug’urta tashkilotlarida texnik rezerv 
sifatida katta xajmdagi summani yig’ish imkoniyatini yaratadi. Ularni yaratish 
sug’urta kompaniyalari uchun zarur hisoblanadi, chunki ular sug’urta 
qilayotganlar uchun vakolat bo`lishlari kerak. MHTda texnik sug’urta rezervlari 
ikki guruhga bo`linadi: 
- uy xo`jaliklarining rezervdagi sof aktivlari qiymati – xayotni va nafaqa 
fondini sug’urtalash; 

---

145 
- sug’urtalashning boshqa turlari bo`yicha (xayotni sug’rtalashdan 
tashqari) to`lov rezervlari va tartibsiz talablarning rezervlari. 
8. Aktsiyalar va kapitalda ishtirok etishning boshqa turlari – ustav 
kapitalga ma’lum nisbatda hissa qo`yilganligi xaqidagi xujjat bo`lib, u o`z 
egasiga foydaning ma’lum qismini devident sifatida olish huquqini beradi. 
9. Debitor va kreditorlarning boshqa hisoblari – savdo krediti, bitmagan 
ishlar va boshqalar hisobidan avanslar. 
Nomoliyaviy aktivlarga – egalari ulardan iqtisodiy faoliyat natijasida yoki 
qiymat zahirasi sifatida manfaat ko`rishlari mumkin bo`lgan ob’ektlardir. Ular 
ishlab chiqarilgan yoki ishlab chiqarilmagan ob’ektlar bo`lishi mumkin. 
Ishlab chiqarilgan aktivlar – MHTda ishlab chiqarish jarayoni natijasida 
paydo bo`gan nomoliyaviy aktivlar deb ataladi. Ular asosiy kapital, material 
oborot mablag’lar va boyliklar zahirasidan tashkil topadi. 
Asosiy kapital – ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan milliy boylikni bir 
qismi uni natural – mulk holatini uzoq muddat davomida o`zgartirishdan 
iqtisodiyotda foydalaniladi va o`z qiymatini tayyor mahsulot va xizmatlarga asta 
sekin o`tkazaboradi. Asosiy kapital material va nomaterial qismlarga bo`linadi. 
Material asosiy kapitalga yashaydigan va mamlakatdagi bino va inshootlar, 
mashina va uskunalar, transport vositalari, parvarish qilinadigan tabiiy aktivlar 
(ishchi mahsuldor mollar, mevali bog’lar va boshqa ekilgan daraxtlar), tarixiy 
yodgorliklar va h.k. MHTning yangicha talqini bo`yicha asosiy kapitalga xarbiy 
uskunalarning ba’zi turlari kiritilgan bo`lib, ular faqat xarbiy maqsadlarda emas, 
balki fuqarolik extiyojlari uchun ham ishlatiladi (aerodromlar, avtomobillar va 
h.k.). 
Nomaterial asosiy kapitalni ajratish 1993 yildagi MHTning yangiligi 
hisoblanadi. Ularga inson mehnati natijasida yaratilgan va xamma bilishi shart 
bo`lmagan axborotlar bo`lib, ular qandaydir asrovchiga o`tkazilgan. Ularning 
qiymati ularda asralayotgan axborotning qiymatiga bog’liq. Bunga foydali 
qazilma boyliklarni qidirish harajatlari, dasturiy ta’minot, adabiyot va san’atning 
noyob asarlari (filmlar, ovoz yozib olishlar, qo`lyozmalar va h.k.) va boshqa 
nomaterial aktivlar kiritiladi. 
Material oborot mablag’larga ishlab chiqarish zahiralari (xom ashyo, 
materiallar, yoqilg’i va boshqalar), tayyor mahsulotlar, qayta sotiladigan 
tovarlar, tugallanmagan ishlab chiqarishlar kiradi. SHularga yana davlat 
zahiralari va don rezervlari, strategik materiallar va davlat ahamiyatga ega 
bo`lgan boshqa tovarlar kiradi. 
Boyliklar – uzoq muddat foydalaniladigan qimmatbaho tovarlar bo`lib, 
ularning bahosi umumiy bahoga nisbatan xech pasaymaydi. Ular ishlab 
chiqarish maqsadida ishlatilmaydi va foydalanilmaydilar va qiymat zahirasi 
sifatida asraladi (qimmatbaho metallar, toshlar, antikvar buyumlar va boshqa 
san’at asarlari va boyliklar). 
Ishlab chiqarilmagan aktivlarga ishlab chiqarish jarayoni natijasi 
bo`lmagan nomoliyaviy aktivlar kiradi. Ular yoki tabiat tomonidan yaratilgan, 
yoki yuridik va hisob ishlari natijasi bo`lib hisoblanadi. Material ishlab 

---

146 
chiqarilmagan aktivlarga er, er osti qazilma boyliklari, er osti suvlari va 
etishtirilmaydigan (tabiiy) biologik resurslar kiradi. 
Nomaterial ishlab chiqarilmagan aktivlar egasiga konkret faoliyat bilan 
shug’ullanish huquqini beruvchi xujjatlar kiradi (patentlar, litsenziyalar, tovar 
belgilariga bitimlar tuzish va h.k.).