O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti «Menejment» kafedrasi

17.2. Asosiy hisoblamalar tizimi 
Hisoblamalar MHTning eng muhim qismi hisoblanadi. Ularda 
institutsional birliklar yoki korxonalar, muassasalar va tashkilotlar, uy xo`jaliklari 
va h.k.lar amalga oshirgan iqtisodiy operatsiyalar qayd etiladi. Qayd etilgan 
operatsiyalar shu mamlakat rezidentlari yoki xorij mamlakatlar rezidentlari 
orasida amalga oshirilgan bo`lishi mumkin. 
Hisoblamalardagi qayd etilganlar alohida iqtisodiy operatsiyalarga tegishli 
bo`lmay, balki iqtisodiy operatsiyalar guruhiga tegishli bo`ladi, masalan, iste`mol, 
jamg’arish, eksport va h.k. ba`zi yozuvlar iqtisodiy operatsiyalarga tegishli 
bo`lmagan (bunda ikki va undan ortiq institutsional birliklar orasidagi ixtiyoriy 
ravishdagi o`zaro bog’lanish nazarda tutiladi), balki ekstraordinar hodisalar 
(yong’in, tabiiy ofat, urush va h.k.) natijasida aktivlar hajmining o`zgarishini aks 
ettirishi mumkin. 
Hisoblamalardagi ayrim qayd etishlar – iqtisodiy jarayonlar har xil 
tomonlarini aks ettiruvchi har xil analitik jamlovchi ko`rsatkichlar ham bo`lishi 
mumkin. Bu ko`rsatkichlarning ko`pchiligi, masalan, qo`shilgan qiymat, 
jamg’arish, birlamchi daromadlar balans usuli bilan yoki resurs qismi summasi 
bilan, ulardan foydalanish qismi orasidagi farq sifatida yoziladi. YUqorida qayd 
etilganidek, butun iqtisodiyotga taalluqli bo`lgan ko`rsatkichlar: masalan, YAIM, 
milliy daromad, milliy boylik kabi ko`rsatkichlar agregat ko`rsatkichlar bo`lib 
hisoblanadi. 
Tuzilishi bo`yicha MHT hisoblamalari buxgalteriya hisobi hisoblamalariga 
o`xshaydi. Ular T-formasiga ega bo`lib, ularni balanslashtirishning ikki xil usuli 

---

176 
mavjud. Ularning ba`zilari balans usulida yoki balanslashtiruvchi modda so`ngra, 
keyingi hisoblama uchun boshlovchi modda bo`lib hisoblanadi. 
Boshqa hisoblamalar «aniqlash bo`yicha» balanslashtiriladi. Buning 
mohiyati shundaki, unda hisoblamaning resurs qismi bilan, ulardan foydalanish 
qismi orasidagi farq aniqlanadi. SHunday hisoblamalardan biri «tovar va 
xizmatlar» hisoblamasidir. U tovarlar va xizmatlarni har xil maqsadlarda 
foydalanishni aks ettiradi: iste`mol, jamg’arish va boshqalar. Bu hisoblamada 
balanslashtiruvchi modda bo`lmaydi. Ammo agar moddalar to`g’ri aniqlansa, 
hisoblama avtomatik ravishda balanslashadi. Agar balanslashmay qolsa, u holda 
hisob-kitob ishlarida noaniqliklarga yo`l qo`yilgan bo`ladi. 
MHT hisoblamalarida ikki tomonni bir-biridan ajratish lozim bo`ladi: 
resurslar va resurslardan foydalanish (bunda «buxgalteriya hisobidagi debet va 
kredit emas). Qayd etish lozimki, har bir hisoblamadagi resurslardagi yozuvlar 
yig’indisi, resurslardan foydalanishdagi yozuvlar yig’indisiga teng bo`lishi shart. 
MHTda hisoblamalarning aniq tasnifi mavjud. Quyidagi hisoblamalar 
guruhini bir-biridan ajratish lozim: 

iqtisodiyot sektorlari uchun hisoblamalar; 

iqtisodiyot tarmoqlari uchun hisoblamalar; 

ayrim iqtisodiy operatsiyalar uchun hisoblamalar; 

butun iqtisodiyot uchun hisoblamalar (yig’ma hisoblamalar). 
Iqtisodiyot sektorlari uchun hisoblamalar, o`z navbatida quyidagi 
guruhlarga ajratiladi: 

joriy hisoblamalar; 

jamg’arish hisoblamalar; 

aktivlar va passivlar balanslari. 
Joriy hisoblamalar quyidagilarni o`z ichiga oladi: 

ishlab chiqarish hisoblamasi; 

daromadlarni hosil bo`lishi; 

daromadlarni birlamchi taqsimlash; 

daromadlarni pul formada qayta taqsimlash; 

ixtiyordagi daromadlardan pul formada foydalanish; 

daromadlarni natural formada qayta taqsimlash; 

tuzatish kiritilgan ixtiyordagi daromadlardan foydalanish hisoblamalari. 
Jamg’arish hisoblamalari quyidagilarni o`z ichiga oladi: 

kapital bilan operatsiyalar hisoblamalari; 

moliyaviy hisoblama; 

aktiv va passivlardagi boshqa o`zgarishlar hisoblamalari; 
a) aktiv va passivlardagi boshqa o`zgarishlar hisoblamalari; 
b) aktiv va passivlarni qayta baholash hisoblamalari. 
Aktiv va passivlar balanslari o`z ichiga quyidagilarni oladi: 

davr boshidagi aktiv va passivlar balansi; 

davr oxiridagi aktiv va passivlar balansi. 
Endi har bir joriy hisoblamalarni ko`rib chiqamiz: