O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti «Menejment» kafedrasi

T
da
qiymati quyidagi formula asosida aniqlanadi: 
T
da
 = S (D
r
 + A) – K/P
da 
Aniqlangan uslubiyat asosida kapital qo`yilmalarning amaldagi o`rnini 
qoplash muddati quyidagicha aniqlanadi: 
T
o`q
 = T
pi
 + T
in
 + T
ep
 – S (D
r
 + A) – K/P
da
; 
bunda, 
P
da 
– o`rni to`lgan davr davomida (oy, kvartal va h.k.) olingan sof 
daromad (amortizatsiyani ham qo`shib). 
Formulaning oxirgi naf sifatida ifodalangan qismi o`rni to`lgan vaqtdan 
keyingi vaqt bo`lgani uchun, ob`ektni umumiy ekspluatatsiya qilish vaqtidan 
ayriladi. 
Quyidagi misolda kapital qo`yilmalarning amaldagi samaradorlik 
ko`rsatkichlarini hisoblaymiz. Masalan, korxona bir yarim yil davomida 7150 
ming so`mlik qiymatga ega bo`lgan texnologik liniyani yaratish uchun 

---

168 
investitsiyalashni amalga oshirgan. Texnologik liniyani ishga tushirish uni 
ekspluatatsiya qilishning birinchi yilini 1 iyulida amalga oshirilgan. To`rt yil 
davomida uni ekspluatatsiya qilish natijasida quyidagi moliyaviy natijalarga 
erishilgan: 
Texnologik liniyani ekspluatatsiya qilish ko`rsatkichlari,
ming so`m. 
Ko`rsatkich 
Ekspluatatsiya qilish yili 
1 
2 
3 
4 
yil 
davo-
mida 
yil 
davo-
mida 
o`sib 
bori-
shi 
yil 
davo-
mida 
o`sib 
bori-
shi 
yil 
davo-
mida 
o`sib 
bori-
shi 
1. 
Mahsulotni sotishdan 
tushgan tushum 
2814 3547 6361 8936 15297 15191 30488
2. 
Joriy xarajatlar 
2836 1696 4082 4877 8959 8753
17712
3. 
Amortizatsiya
660
660
1320 660
1980 660
2640
4. 
Yalpi foyda
(1 qator – 2 qator) 
-232 
1191 959 
3399 4358 
5778 
10136 
5. 
Soliqlar va boshqa 
to`lovlar
23 
246 
269 
1178 1493 
2012 
3505 
6. 
Sof foyda
(4 qator – 5 qator) 
-209 
945 
736 
2221 2957 
3766 
6623 
7. 
Amaldagi (real) sof 
daromad
(3 qator + 6 qator) 
451 
1605 2056 2881 4937 
4426 
9363 
Kapital qo`yilmalarning amalda o`rnini qoplash yuqoridagi formula 
bo`yicha aniqlanadi. Masalaning shartiga ko`ra investitsion davr 1,5 yil. Yig’ilgan 
sof daromad bilan qo`shilgan kapital qo`yilmalar orasidagi nisbat shuni 
ko`rsatadiki, o`rnini qoplash muddati 4 yil amalga oshirilgan (9363>7150). 
Ekspluatatsiyaga kiritilgan kundan boshlab, to uning o`rnini qoplash 
kungacha bo`lgan davr 2,5 yilga teng. O`rnini to`liq qoplash muddati bilan uni 
tugatilish vaqtini orasidagi davr quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi. 
9363-7150/4426=0,5 yil. 
Texnologik liniyani o`rnini qoplashning amaldagi muddati: 
T
o`q
= 1,5 + 2,5 – 0,5 = 3,5 yil. 
Hisob-kitob qilingan vaqtda o`rnini qoplash muddati etilmagan bo`lsa, 
statistika o`rnini qoplash muddati kelishi mumkin bo`lgan davrni aniqlashni 
tavsiya etadi. 
T
o`q.m.k..b.d. 
= T
pi
 + T
in
 + T
ob
 + T
ou
 
bunda, 
T
ob
– ob`ektni ishga tushirgan kundan boshlab, to kuzatish 
boshlangan kritik kungacha bo`lgan davr; 
T
ou
– kuzatish boshlangandan kritik kungacha bo`lgan kapital 
qo`yilmalarni o`rnini qoplashning shartli davri yoki 
investitsion ob`ekti kutilayotgan to`liq o`rnini qoplash davri 
o`tguncha bo`lgan momentda. 

---

169 
O`rnini qoplashning shu qismi uzunligini aniqlash formulasi: 
T
ou
 = K – S (Dr + A)
ok
 /P
da 
bunda,
(Dr + A)
ok
 – o`tkazilgan kritik kundan so`nggi amortizatsiya sum-
masini ham qo`shib hisoblangan to`plangan sof daromad 
summasi, o`rnini qoplash kuni kelguncha bo`lgan davrni o`z 
ichiga oladi. 
Masalan, bizning misolimizda 4 yil ekspluatatsiyada bo`lgan davrda 
to`plangan sof daromad summasi 3355 ming so`m, oxirgi yildagi daromad esa – 
1650 ming so`m. Bunday holatda o`zgartirilgan misol ma`lumotlarini solishtirish 
natijasida shu narsa aniqlandiki, o`rnini qoplash davri hali o`tmagan, binobarin, 
kutilayotgan o`rnini qoplash muddatini aniqlash mumkin. 
T
kutilayotgan
 = 0 + 3,5 + 7150 – 3355/1650 = 3,5 + 2,3 = 5,8 yil. 
Kritik momentdan so`nggi hisoblangan ko`rsatkich (2,3 yil) shuni 
ko`rsatdiki, daromad keyingi ekspluatatsiya qilingan davrda ham o`zgarmasdan 
qoladi (misolimizdagi 4 yil ekspluatatsiya qilingandan so`nggi daromadga teng). 
Binobarin, kutilayotgan o`rnini qoplash davri baza sifatida olingan daromad 
hajmiga bog’liq bo`ladi. 
Yuqorida ko`rilgan ko`rsatkichlardan tashqari yana statistika bitta 
ko`rsatkichini – kapital qo`yilmalar o`rnini qoplash koeffitsientini aniqlaydi va bu 
koeffitsient ob`ektni ekspluatatsiya qilish davrida to`plangan daromad bilan 
qoplanish darajasini ifodalaydi, yoki
K
o`q
 = S(D
r
 + A)
ob
 / K 
bunda, 
S(D
r
 + A)
ob
 – ob`ektni ekspluatatsiya qilish boshlangan kundan 
boshlab to`plangan amortizatsiya ham qo`shilgan sof daromad 
hajmi; 
K – kapital qo`yilmalarning to`liq hajmi. 
Misolimizda, masalan, ob`ektni 3 yil ekspluatatsiya qilish natijasida o`rnini 
qoplash koeffitsienti teng bo`ladi: 4937 : 7159 = 0,69 yoki shu yili qo`yilgan 
investitsiya hajmining 69% o`rni qoplandi. Bu koeffitsient 4 yilda quyidagicha 
bo`ladi: 
9363 : 7150 = 1,3 yoki 
shu yili kapital qo`yilmalar o`rni to`liq qoplangan. 
Tahlil jarayonida kapital qo`yilmalarning amaldagi samaradorlik 
ko`rsatkichlari investitsion loyihani tayyorlash paytida aniqlangan samaradorlik 
ko`rsatkichlari bilan solishtiriladi. Bunda, albatta, solishtirilayotgan ko`rsatkichlar 
bir xil uslubiyat asosida aniqlangan bo`lishi shart.