bet	3/10
Sana	05.01.2022
Hajmi	1 Mb.
	#202533

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Bog'liq
Zufarova Munisaxon

1. Banklarning mamlakat iqtisodiyotida tutgan o’rni va ahamiyati

Kurs ishining tarkibi: Ushbu kurs ishi kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan

adabiyotlar ro'yxatidan iborat bo’lib, jami hajmi 29 bet.

1. Banklarning mamlakat iqtisodiyotida tutgan o’rni va ahamiyati

Bank– bu pul mablag'larini jamlash va ularni o'z nomidan qaytarib berishlik,

to'lovlilik va muddatlilik asosida tarqatish uchun yaratilgan tashkilotlar. Banklarning

asosiy maqsadi pul mablag'larini kreditorlardan qarz oluvchilarga va sotuvchilardan

xaridorlarga o'tkazishda vositalik qilishdir. Kredit- bank tizimining shakllanishi va

rivojlanishi, iqtisody islohotlarni amalga oshirilishning ajralmas belgilaridan biridir.

Bu shu bilan ta'kidlanadiki, bank tizimi har qanday turdagi iqtisodiyotning markaziy

tizimini tashkil qiluvchi unsurlaridan hisoblanadi.

Bank tizimi vaqtinchalik bo'sh turgan pul mablag'larini akkumulatsiya qilish

funksiyasini amalga oshiradi. Bank tizmining muvaffaqiyatli ishidan iqtisodiyotni

samarali faoliyat ko'rsatishi, umuman oganda mamlakatdagi iqtisodiy o'sish bog'liq

bo'ladi. “Bank tizimi” tushunchasi birinchi navbatda “ Bank va tizim” kabi

tashkiliy tuzilmani tashkil qiuvchi tushunchalarni aniqlashni talab etadi.

Bank nima? – degan savol oldindan qaralganda oddiy hisoblanadi, biroq u oddiy

tushunchadan iborat emas. Xalq orasida bank bu- “pul ombori” degan tushuncha

bilan yuradi. Haqiqatda esa bankni bu tushuncha bilan mohiyatini ochib bo'lmaydi

va bankning xalq xo'jaligidagi to'liq o'rnini ko'rsatish mumkin emas. Biroq yanada

kengroq ma'noda bank mohiyatini bilish uchun bank tushunchasining turli

qarashlarini o'rganishni talab qiladi.

O'zbekiston Respublikasi qonunlariga asosan bank- tijorat muassasasi bo'lib,

jismoniy va huquqiy shaxslarning bo'sh turgan pul mablag'larini jalb qlish va ularni

o'z nomidan, to'lovlilik, muddatlilik, qaytib berish sharti asosida joylashtirish

operatsiyalarini va boshqa bank operatsiyalarini bajaradi. Ba'zi adabiyotlarda ''bank

– bu korxona'' , deb ham izoh beriladi. Ma'lumki, bank yaxlit olingan korxona

sifatida ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirmaydi. Tijorat banklarining

faoliyatini korxona faoliyatiga shu jihatdan o'xshatish mumkinki, tijorat banklari

ham korxonalar singari o'z faoliyatini , o’z daromadlarini ko'paytirishga va shu

asosda birinchidan, o'z asoschilari– aksiyadorlarning manfaatlarini, ikkinchidan o'z

mijozlarining manfaatlarini himoya qilishni ta'minlashdan iborat. Tijorat banklarini

fikrimizcha shunchaki “korxona” emas “maxsus korxona” deb qarash zarur. Chunki

tijorat banklari ssuda harakati kapitalini amalga oshiradi va shu asosda bank o'z

aksiyadorlariga, paychilariga foyda olishni ta'minlaydi. Tijorat banklari bank

tizimining muhim bo'g'ini bo'lib, kredit resurslarning asosiy qismi shu banklarda

yig'iladi va bu banklar huquqiy, jismoniy shaxslarga o'z xizmatlarini ko'rsatadi.

Banklar– tovar-pul xo'jaligining ajralmas atributidir. Tarixan bular yonma-yon

rivojlanib kelgan. Shuning uchun qiymatning pul shaklining muomalasining

boshlanishi bank ishining boshlanishi deb hisoblash hamda bank faoliyatining

rivojlanishidagi yetukligi doimo iqtisodiyotdagi tovar-pul aloqalarining rivojlanish

darajasiga mos kelgan.

Banklar–moliyaviy bozorning tashkiliy tuzilishining bir qismi bo'lgan kredit

tashkiloti bo'lib, jismoniy va yuridik shaxslarning vaqtinchalik bo'sh turgan

mablag'larini jamg'arish, yig'ish, jamlangan (akkumlatsiya qilingan) mablag'larni o'z

nomidan qaytarib berishlilik, muddatlilik asosida berish hamda mijozlarning

topshirig'iga ko'ra to'lovlarni amalga oshirish vazifalarini bajaradi. Bu bankning ilk

belgilari bo'lib, ular aslida tarixan banklarning shakllanishidagi 3 asosiy yo'nalishni

o'zida aks ettiradi. Ma'lum bir shartlar asosida ushbu yo'nalishlarga cherkovlarning

o'zlariga topshirilgan pul mablag'larini saqlab berishni ta'minlash faoliyatini,

sudxo'rlik kreditlarini, keyinchalik ularning tijorat kreditiga aylanishini, almashtiruv

(menyali ) idoralarining hisob-kitob va valyuta bilan faoliyatlarini kiritish mumkin.

Haqiqatda esa oxirgi yo'nalish bu tahkilotlarga nom berish uchun asos bolib xizmat

qildi. Ko'pgina mamlakatlarining qonuniy aktlarida (hujjatlarida) “bank”

tushunchasi jamg'armalarni qabul qiluvchi, hisob-kitoblarni amalga oshirish va

qisqa muddatli kreditlar beruvchi tashkilotdir. Biroq bankning yagona umumiy

qabul qilingan tushunchasi mavjud emas. Masalan, Fransiyada 1984-yildan boshlab

kredit tashkilotlari orasida farqlar kiritilgan bo'lib, ular quyidagilardan iborat. Kredit

tashkilotlari 2 guruhga bo'lingan, birinchi toifa kredit tashkilotlariga talab qilib

olguncha depozitlarni va ikki yilgacha muddatli depozitlarni qabul qilish huquqiga

ega bo'lgan hamda bu huquqdan mahrum kredit tashkilotlaridir.

Buyuk Britaniya hukumati esa 1979-yildan banklar va boshqa kredit

tashkilotlari, hamda ''litsenziyali depozit tashkilotlari'' ni farqlashga ya'ni ularni

o'zaro ajratishga harakat qildilar. Ammo eng avvalidan boshlab institutlarni

tasniflashda barcha mumkin bo'lgan cheklashlarni amalga oshirishga harakat

qildilar.

1986-yildan esa bu tizimdan haqiqatda voz kechishlariga to'g'ri keldi,

chunki bu tizim nafaqat samarasiz , balki kredit tizimi va moliyaviy bozorlar ustidan

Markaziy bank nazoratini amalga oshirishda ishonchsiz, asossiz hamda

noqulayliklarga olib keldi.

O'zbekistonda tijorat banklarini yaratish va faoliyat ko'rsatishi O'zbekiston

Respublikasining 1996-yil 25-aprelida qabul qilingan ''Banklar va bank faoliyati

to'g'risida''gi Qonunga binoan olib boriladi. Ushbu qonunga asosan bank–bu tijorat

tashkiloti bo'lib, bank faoliyati deb hisoblanadigan quyidagi faoliayat turlari

majmuini amalga oshiradigan yuridik shasdir:

–yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar qabul qilish hamda qabul qilingan

mablag'lardan tavakkal qilib kredit berish yoki investitsiyalash uchun foydalanish;

–to'lovni amalga oshirish.

Bankning tarixan paydo bo'lgan sanasi yo'q. Bank faoliyati unsurlarining u yoki bu

miqdorda rivojlanishi Italiyada, Gretsiyada, Misrda va boshqa mamlakatlarda yangi

davrga qadar qayd qilingan. Birlamchi banklar tangalarni sotish , sotib olish,

almashtirish, muddati kelguncha majburiyatlarni hisobga olish, mijozlarning

mulklarini boshaqarish, kreditlar berish, ipoteka va lombard operatsiyalarni,

dalolatnomlarni tuzish hamda boshqa operatsiyalarni amalga oshirishni

boshladilar.

Ishlab chiqarish va muomalaning o'sishi munosabati bilan barcha

mamlakatlarda banklarning ahamiyati ko'tarildi. Yuqorida ko'rib o'tilgan

funksiyalarga yangilar, masalan, foiz keltiradigan kapitalni boshaqarish funksiyalari

qo'shildi.

Shunday qilib banklar–bu kreditning rivojlanishi natijasidir. Shuning uchun kredit

bankka nisbatan asos bo'lib hisoblanadi. Ta'kidlash mumkinki, bank– bu kredit

ishining shunday rivojlanish bosqichiki, unda kredit, pul va hisob-kitob

operatsiyalari majmuasi bir markazda yig'iladi. Umuman olganda xulosa qilib aytish

mumkinki, bank–bu pul mablag'larini jamlash va ularni o'z nomidan qaytarib

berishlik, to'lovlilik va muddatlilik asosida tarqatish uchun yaratilgan tashkilotdir.

Banklarning asosiy maqsadi pul mablag'larini kreditorlardan qarz oluvchilarga va

sotuvchilardan xaridorlarga o'tkazishda vositalik qilishdir.

Banklar bilan bir qatorda, bozorlarda pul mablag'larini o'tkazishni boshqa moliyaviy

va kredit-moliyaviy tashkilotlar : investitsion fondlar, sug'urta kompaniyalari,

brokerlar, demir firmalari va hakazolar bajarishlari mumkin. Biroq banklar

moliyaviy bozor subyekti sifatida boshqa subyektlardan quyidagi belgilari bilan

ajralib turadi.

Birinchidan, banklar uchun qarz majburiyatlarining ikki tomonlama almashtirish

xarakterlidir. Ular o'zlarining majburiyatlarini (depozzit) shakllantiradilar va jalb

qilingan mablag'larni qarz majburiyatlariga, qimmatli qog'ozlarga (boshqalarning

chiqargan qog'ozlariga ) joylashtiradi;

Ikkinchidan, banklar o'zlariga yuridik va jismoniy shaxslar oldidagi qat'iy belgilangan

summa bo'yicha shartsiz majburiyatlarni oladilar.

Ammo shuni nazarda tutish zarurki, bugungi kunda aniq olingan bank tashkiloti

amaliyotida barcha sanab o'tilgan bank operatsiyalari amalga oshirilmaydi yoki

deyarli mavjud emas.

Yuqorida ko'rib o'tilganlarga asosan, aytish mumkinki, banklarni me'yor faoliyat

ko'rsatishi va yashashi uchun aniq asosiy faoliyat “to'plam»i mavjuddir. Bunday

operatsiyarga quyidagilar kiradi:

-depozitlarni qabul qilish;

-pul to'lovlari va hisob-kitoblarni amlga oshirish;

-kreditlarni berish.

Bank mohiyatini to'liqroq tushunish uning funksiyalarini ochib beradi. Banklar

tizimi odatda ikki bosqichli bo'lib, o'z ichiga Markaziy ( emission ) bank va tijorat

( depozitli) banklarning tarmoq otgan shaxobchalarini oladi. ''Markaziy bank

boshchiligida hamda keng tarmoqli mustaqil tijorat va xususiy banklar ikki bosqichli

bank tizimini vujudga keltirish…'' ustuvor yo'nalishlardan hisoblanadi.

Davlat banki mamlakat pul-kredit tizimini markazlashgan tartibda boshqaradi va

davalatning yagona kredit siyosatini amalga oshiradi. Davlat banki Markaziy bank

hisoblanadi. Buning mazmuni shundan iboratki, birinchidan, ko'pchilik

mamlakatlarda davlat banki yagona markaziy bankdan iborat bo'lib, u o'tkazadigan

siyosat tartiblari yuqori davlat organlari tomonidan o'rnatiladi.

Ikkinchidan, Markaziy bank tijorat banklari va jamg'arma muassasalaridan

mablag'larni qabul qilib ularga kredit beradi. Xususan, shu sababga ko'ra Markaziy

bank ''banklar banki'' deyiladi.

Uchinchidan, Markaziy bank faqat foyda olishga intilib faoliyat qilmaydi,davlatning

butun iqtisodiy holatini yaxshilash siyosatini amalga oshiradi va ijtimoiy siyosatini

olib borishga ko’maklashadi.

Markaziy bank ko'plab xilma-xil vazifalarni bajaradi:

Birinchidan, boshqa bank muassasalarining majburiy zaxiralarini saqlaydi. Bu

zaxiralar pul taklifini boshqarish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'ladi.

Markaziy bank davlatning rasmiy oltin-valyuta zaxiralarini saqlash vazifasini ham

bajaradi.

Ikkinchidan, cheklarni qayd qilish mexanizmini ta’minlaydi va banklararo hisob

kitoblarni amalga oshiradi, ularga kreditlar beradi.

Uchinchidan, davlatning monetar siyosatini amalga oshiradi.

To'rtinchidan, barcha banklar foliyatini uyg'unlashtiradi va ular ustidan nazoratni

amalga oshiradi.

Beshinchidan, xalqaro valyuta bozorlarida milliy valyutlarni ayirboshlaydi.

Oltinchidan, pul taklifi ustidan nazorat qilish ma’suliyatini oladi va milliy valyutani

muomalaga chiqaradi. Iqtisodiyotning extiyojlariga mos ravishda pul muomalasini

tartibga soladi.

Monetar siyosatning asosiy maqsadi inflatsiyani past darajada ushlab turish va

so'mning barqaror ayirboshlash kursini ta'minlashdan iborat. Mazkur vazifalar

makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va iqtisodiy o'sishni rag'batlantirishga

yo'naltirilgan umumiqtisodiy siyosat bilan uzviy bog'langandir.

Tijorat banklari o'zlarining xo'jalik mavqeiga ko'ra aksionerlik turidagi

muassasalar, huquqiy mavqeiga ko'ra, faoliyatning biron-bir turiga xizmat

ko'rsatuvchi, ixtisoslashgan yoki milliy bank bo'lishi mumkin. Tijorat banklar

sanoat, savdo va boshqa xil korxonalarni omonat tarzida jalb etilgan pul mablag'lari

hisobidan kreditlaydi, korxonalar o'rtasida hisob-kitobni amalga oshiradi,

shuningdek, vositachilik va valyuta operatsiyalari bilan shug’ullanadi.

O'zbekiston Respublikasining '' Banklar va bank faoiyati to'g'risida '' gi Qonunida

aytilishicha, tijorat banklari va aksiyali pay asosida tashkil topgan xususiy banklar

bo'ladiki, ular kredit, hisob- kitob va boshqa xil bank xizmatini ko’rsatadilar. Tijorat

banklar faoliyatining asosiy maqsadi foyda chiqarib olishni ko'zda tutadi. Tijorat

banklari daromadining manbai mijozlarining bank xizmati to'lovi, va aktivlardan–

zayom, kredit, qimmatli qog'ozlardan olinadigan foiz hisoblanadi.

Tijorat banklarining iqtisodiy ro'li uning faoliyat doirasining keng bo'lishiga olib

keladi. Tijorat banklari quyidagi vazifalarni bajaradi:

-vaqtincha bo'sh turgan pul mablag'larini yig'ish va ularni kapitalga aylantirish;

-korxona, tashilotlar va aholini kreditlash;

-muomalaga kredit pullarni chiqarish;

-xalq xo'jaligida to'lovlar va hisob-kitoblarni amalga oshirish;

-moliya -valyuta bozorida faoliyat ko'rsatish;

-iqtisodiy- moliyaviy axborotlar berish va maslahat xizmatlarini ko'rsatish.

Bankning birlamchi va asosiy funksiyasi bo'lib, vaqtinchalik bo'sh

pul mablag'larini akkumlatsiya qilish, yig'ish funksiyasi hisoblanadi.

Akkumlatsiyasining o'ziga xos tamoyillarini hisobga olish zarurdir.

Banklar bo'sh pul mablag'larini yig'ish va ularni kapitalga aylantirish

funksiyasini bajara turib mavjud bo'sh pul daromadlari va jamg'ar-

malarni yig'adi.

Chunki

banklar

nafaqat

o'zlarining,

balki

begonalarning

vaqtin-

chalik

bo'sh

pul

mablag'larini

yig'adi.

Jamlangan

pul

mablag'lari

banklarning

o'zlarining

iste'moliga

emas,

balki

begonalarning

is’temoli uchun foydalaniladi. Jamg'aruvchi (bo'sh pul mablag'i egasi)

o'z

mablag'larini

bankka

ishonib

topshirgani

uchun

bank

mablag'lardan

foydalangani

uchun

ma’lum

foiz

hisobida

daromad

oladi.

Jamlanadigan

qayta

taqsimlanadigan

mablag'larining

mulk

huquqi birlamchi kreditor (bank mijozi) da saqlanib qoladi. Bo'sh

pul mablag'lari hisobidan ssuda kapitali fondi vujudga keladi va bu

fond xalq xo'jaligi tarmoqlarini kreditlash uchun ishlatiladi.

Banklarning ikkinchi funksiyasi — pul muomalasini tartibga solish

funksiyasi.

Banklar

turli

xo'jalik

subyektlar

orqali

o'tadigan

to'lov

muomalasi

(oboroti)

ning

markazi

sifatida

chiqadi.

Hisob-kitoblar

tizimi

orqali

banklar

o'zlarining

mijozlariga

ayirboshlashni

amalga

oshirishni, pul mablag'lari va kapitalni aylanishi uchun sharoit yaratib

beradi .

Banklar orqali alohida olingan subyektlar va bir butun mamlakat

iqtisodiyotidagi oborot(aylanishi) o'tadi.

Muomalaga

kredit

pullarni

chiqarish

funksiyasi

tijorat

banklarni

boshqa moliya institutlaridan ajratib turadi.

Tijorat

banklari

depozit-kredit

emissiya

qilganida,

ssudalar

ber-

ganida pul massasi oshadi va ssuda bankka qaytarilganda muomalada

pul massasi kamayadi.

Tijorat

banklari

kredit

pullarni

yaratishning

emitenti

hisoblanadi.

Tijorat bank tomonidan mijozga berilgan kredit uning hisob raqamiga

o'tkaziladi va bankning qarz majburiyati ortadi. Mijoz bu mablag'ning ma’lum

qismini

naqd

pul

shaklida

hisob

raqamidan olishi mumkin.

Download 1 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi farg`ona politexnika instituti