O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti

Adabiy nutq ko‘rinishlari. “Til – yurakning “ka­lidi”. “Yaxshi so‘z – ko‘ngilning egasi”. Til ko‘p qirrali va murakkab bo‘lganligi uchun ham uni tilshunoslik fani o‘rganadi. Uning fonetika, leksikologiya, grammatika, morfologiya, sintaksis kabi bo‘limlari mavjud. Insonlar o‘zaro aloqa qilishlari, fikrlashish­lari uchun tildan bosh­qa vositalardan ham foydalanadilar. Bugun­gi avtoma­tika rivojlangan davrda ovozli va grafik hamda odatdagi so‘zlashuv nutqidan boshqa turli signallardan ham foy­dalaniladi. Lekin nutqning o‘sishida adabiy nutq asosiy o‘rin­ni egallaydi. Tilning ma’lum me’yorlarga, qoida­larga bo‘ysun­tirilishi adabiy til deyiladi. Adabiy tilning yozma va og‘zaki formalari bor. Adabiy tilning yozma shakli grafik vositalarga asoslanib, to‘g‘ri yozishga oid qoidalarga bo‘ysunadi va u orfografiya (imlo) deyi­ladi. Adabiy tilning og‘zaki shakli nutq tovushlari, intonatsiya, urg‘u kabi vositalarga asoslanadi. Talaf­fuzga oid qoidalarni orfoepiya o‘rganadi.
Adabiy tilning ilmiy uslubiy ko‘rinishi oliy ta’lim siste­masida muhim ahamiyat kasb etadi. Ilmiy nutq – ilmiy ishlar nutqi hisoblanadi, ya’ni ilmiy maqolalar, ilmiy risolalar, dars­liklar, monografiyalar, o‘quv qo‘llanmalar, dissertatsiyalar, ilmiy ma’ruzalar shaklida ko‘rinadi. “Ilmiy nutqda mantiqiy bog‘liqlik, dalillash, izchillik, aniqlik, xulosalash, isbotlash asosiy o‘rinda turadi”.
Rasmiy uslub. Rasmiy nutqning ikki xil ko‘rinishi mav­judligi kuzatiladi. 1. Og‘zaki tarzidagi rasmiy ma’ruzachilar nutqi. 2. Rasmiy ish qog‘ozlari nutqi (yozma nutq). Ishga qabul qilish uchun yozilgan ariza, darsdan ruxsat olish uchun yozilgan bildirish, tilxat yoki buyruqlar - barchasi rasmiy yozma nutqqa xosdir. Agar notiq, rahbarlar oldida rasmiy tilda gapirib so‘zga chiqsa, u rasmiy, avvaldan tayyorlangan matn bo‘yicha gapiradi – bu rasmiy uslubda bo‘ladi. Og‘zaki tarzidagi rasmiy ma’ru­zalar nutqi badiiy, ilmiy, jonli so‘zlashuv, publitsistik nutqlardan farq qiladi, shuningdek, rasmiy ish qog‘ozlari nutqidan ham farq qiladi.
O‘zbekiston xalq yozuvchisi Abdulla Qahhorning mashhur “Nutq” hikoyasidagi: “O‘rtoq Rafiqam! Ijozat berasiz, hush­chaqchaq hayotimizni sharaf bilan davom ettirib, oilaviy bur­chimizni namunali tarzda bajarib kelayotganimizga bir yil bo‘lgan kunda sizni bevosita tabrik etishga!...” Bu rasmiy nutqqa misol bo‘ladi. Bundan tashqari, rasmiy uslubga rasmiy unvon, daraja, amalni bildiruvchi “janobi oliylari”, “hazrati oliylari”, hurmatli hokimimiz, hur­matli rektorimiz yoki buyruqlar, far­monlar, qarorlar, topshiriqlar, ariza, ma’lumotnoma, dalolat­noma, tilxat kabi rasmiy ish qog‘ozlari, rasmiy murojaatlar ham kiradi.