O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti

So‘z bila kufr ahli musurmon bo‘lib,
So‘z bila hayvon degan inson bo‘lib,
– deganida hazrat Alisher Navoiy naqadar haq edi. Yunon mutafakkiri Demokrit: “So‘z – ishning soyasi”, deb baho bergan. “Nutq – g‘oyat kuchli vosita, lekin undan foyda­lanish uchun kuchli aql zarur”, – degan edi nemis faylasufi Gegel. “So‘z qancha sodda bo‘lsa, u shuncha ta’sirchan bo‘ladi” (Bismark). “Til – so‘zlovchi istagini eshituvchiga yetkaza­digan tarjimondir” (Abu Rayhon Beruniy). Demak, inson umri davomida so‘z yig‘adi, iboralarni to‘playdi, ulardan foydalanish uchun so‘z zaxirasini vujudga keltiradi.
“Notiqlik san’ati va nutq madaniyati” fani, avvalo, tilshu­noslik fani bilan uzviy bog‘liq. Tilshunoslik fani notiqlikning asosiy xususiyatlarini, funksiyala­rini ko‘rsatib beradi. Falsafa – barcha fanlarning otasi (Aristotel). Chunki falsafa tabiat, jamiyat, inson tafak­kuri taraqqiyotini ko‘rsatuvchi fan hisob­lanadi. Tabiat, jamiyat, inson tafakkuri oddiylikdan murakkab­likka qarab rivojlanib, o‘sib boradi. Faylasuf al-Kindiy fal­safaga oid quyidagi ta’riflarni keltiradi: 1. Falsafa – hikmatni sevishdir. 2. Falsafa insonning kuchi yetganicha Allohning fe’llariga o‘xshashga urinishdir. 3. Falsafa – san’atlar san’ati va hikmatlar hikmatidir. 4. Falsafa – insonning o‘zini bilishidir. 5. Falsafa – inson imkoni darajasida abadiy va mutlaq bo‘lgan borliqlar haqiqa­tini, mohiyat va sabablarini bilishdir. Notiq faylasuf bo‘lishi va bu fanni yaxshi o‘zlashtirgan bo‘lishi kerak.
“Notiqlik san’ati va nutq madaniyati” fani ham doimo o‘sishda, o‘rganishda, takomillashib borishda ko‘rinadi. Shu bilan birga, “Notiqlik san’ati va nutq madaniyati” fani ijtimoiy-siyosiy fan hisoblanadi.
“Notiqlik san’ati va nutq madaniyati” fani psixolo­giya, adabiyot, fizika, matematika, tarix, pedagogika, xul­las, barcha fanlar bilan uzviy bog‘liq.
“Notiqlik san’ati va nutq madaniyati” fani avvalo, tilshunos­likning barcha yo‘nalishlari, bo‘limlari bilan uzviy bog‘liqqina bo‘lib qolmay, balki uning materialini ham tashkil qiladi.
“Notiqlik san’ati va nutq madaniyati” fani meto­do­logiyasini falsafa fani belgilab beradi. Falsafa fani jamiyatdagi, tabiatdagi barcha voqea-hodisalar rivojla­nishda, o‘zgarishda – dialektik o‘zgarishda, deb o‘rgatadi. Inson o‘z-o‘zidan notiq, so‘zamol, gapga chechan bo‘lib qol­maydi, balki u badiiy kitoblarni ko‘p o‘qishi, tevarak-atrofidagi kishilar bilan muomala qilishi nati­jasida so‘z boyligi ortib, so‘zni o‘z o‘rnida, oqilona qo‘llaydigan bo‘lib boradi.
“Notiqlik san’ati va nutq madaniyati” fani tarix fani bilan uzviy bog‘liq. Chunki tarix fani o‘tmishi­miz­ni, tariximizni, ajdod­larimizning suxandonlikka qo‘sh­gan ulkan hissalarini bizgacha yetkazib bergan.
“Notiqlik san’ati va nutq madaniyati” fani psixo­logiya fani bilan bog‘liq. Psixologiya – inson psixologiya­sini o‘rganadigan fan. Notiq so‘zga chiqqanda tinglovchi­larning yosh xususiyat­larini, bilimlilik darajasini, jin­sini ham hisobga olib gapirishi zarur. Agar notiq, qayer­da bo‘lishidan qat’iy nazar, bilganini gapiraversa bu, xato hisoblanadi. Uning fikrini tinglovchilar tushu­nishlari, qabul qilishlari kerak. Tinglovchilarning to­liq­qanliklarini, ularning yosh xususiyatlarini, vaqtni ham, notiq hisobga olishi kerak.
Adabiyotning quroli – So‘z. “Zarif inson so‘z qadriga yetadi. So‘zning mag‘zini chaqib, tub ildizini qidiradi. Insonni ulug‘­laydigan, uni qaro yerdan osmon-u falakka ko‘taruvchi fazilat bahramandlikdir. O‘z ona tilini sev­magan, til zamirida yotgan tarixini bilmagan, qiziqmagan odam barkamol sanalmas.
U kim, qaysi yurt va qaysi millatga mansub ekanidan, o‘z ona tilining bo-yu kambag‘alligi, mayin yo dag‘alligidan qat’iy nazar.
O‘z tiling o‘z Vataningdek aziz, o‘z onangdek tabarruk”, deb yozgan edi O‘zbekiston Qahramoni, xalq shoiri Erkin Vohidov, “So‘z latofati” kitobida. So‘z orqali inson aql-idrokka, odob-axloqqa, nafosatga ega bo‘ladi.
Adabiyot – “Adabi-yod” – ya’ni odob-axloqni yoddan bilish, unga amal qilish degani. Insonning barcha jihat­dan tarbiya­lanishida, his-tuyg‘usining o‘sishida, so‘zning qadrini his qili­shida adabiyotning ahamiyati beqiyos.
“Notiqlik san’ati va nutq madaniyati” fani matematika, fizika, jismoniy madaniyat, kimyo kabi fanlar bilan ham bog‘liq. Chunki bu fanlar insonni mus­taqil fikrlashga, faraz qilishga, keng mushohada yuri­tishga majbur qiladi. Notiqlikda musho­hadakorlik, o‘ylab gapirish katta rol o‘ynaydi.
Bizga ma’lumki, inson hayotida til muhim ahamiyatga ega. Insonning butun hayoti til bilan bog‘liq. Inson til yordamida fikr almashadi. Shuning uchun inson tilni o‘ta hurmat qilishi, e’zoz­lashi uning qoidalarini, fonetika­sini, grammatikasini to‘liq o‘z­lash­tirgan bo‘lishi shart.