Oʻzbekiston Respublikasi Oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi Guliston davlat universiteti

Moslik printsipi. Oʻquv materialini bayon qilishda ularning bilimlari rivojlanish yosh xususiyatlari saviyasi bilan toʻla mos kelishi lozim. Oʻquvchilarda asbstrkt tafakkurning saviyasi past. Shuninguchun yangi tushunchalarni kiritishda xususiydan umumiyga, ma’lumdan noma’lumga borish zarur. Bu umumiy nazariy xulosalar oldidan konkret ma’lumotli mashqlar beriladi. Masalan, vertikal burchaklar xossasi haqidagi teorema isbotidan oldin ikkita toʻgʻri chiziq kesishganda hosil boʻlgan burchakni birorta burchagi boʻyicha topish masalasi muhokma etiladi. Kvadrat tenglama ildizlari formulasini chiqarish oldidan sonli koeffitsientli kvadrat uchhaddan toʻla kvadrat ajratishga doir mashqlar echiladi.Teorema, funktsiya va h.k.abstrakt tushunchalar agar yaxshi tayyorgarlik olib borilsa, puxta oʻzlashtirilishi mumkin.
Masala echish tushunarli boʻlishi uchun masalan shartini oʻzlashtirish boʻyicha tayorgarlik ishi zarur. Oʻquvchi masala shartini matndagi har bir soʻz ma’nosini, shartda berilgan miqdorlar orasidagi bogʻlanishlarni tushunishi lozim. Masala shartini qisqa yozuvini va uni ifodalovchi chizma va sxemalarni bajarishlari zarur. Har bir qiyin masalani echish oldidan kombinatsiyasi qiyin masala boʻlgan oddiy masalalarni echish taklif etiladi.
Oʻquv ishini rejalashtirish muhim axamiyatga ega.Dars oʻquv materiali bilan toʻldirilib yuborilmasligi kerak. Dars rejasida yangi materialni oʻzlashtirish va qabul qilish boʻyicha tayyorgarlik ishini koʻzda tutish lozim.
Oʻquvchilarga bayon qilish qulay mos boʻladi, agarda u oʻquvchilarning faol ishtirokida amalga oshirilsa.
Moslik printsipini amalga oshirish kuchli fikrlsh faoliyatdan ozod qilishni nazarda tumaydi. Oʻquvchilarni oʻqitish va tarbiyalash ularning yoshlariga mos boʻlgan qiyinchiliklarni engish jarayonidv olib borilishi lozim.
Faolllik printsipi. Maktabda matematika oʻqitishda asosiy vazifalardan biri oʻquvchilarda mantiqiy va ijodiy tafakkurni tarbiyalash hisoblanadi.Bu vazifa oʻquvchilarning bilish faoliyatlarini faollashtiruvchi usullardan foydalanish sharoitida amalga oshiriladi.
Oʻquvchilar yangi tushunchalarni kiritishda, ularga yangi boʻlgan matematik ma’lumotlarni berishda faoliyatli ishtirok etishlari zarur. Ular teoremaning mantqiy sxemasini tuzishda, formulani keltirib chiqarishda, masalani echishda qatnashishlari lozim.
Oʻquvchilar faolligini ta’minlash oʻrganilayotgan mavzuga qiziqishni uygʻotishga imkon beradi.Bu maqsadda oʻqituvchi mavzu bayon qilish oldidan tajriba kuzatishni, oʻrganilaytgan mavzu amaliy ahamiyatini nazariy qimmatini koʻrsatuvchi turli misol va masalalardan foydalanishi mumkin.Masalan, trigonmetrik funktsiyalar tushunchasini kiritishda oʻtib boʻlmaydigan predmetlargacha boʻlgan masofani topishga doir masalani echish bilan bogʻlash mumkin. Bu masalani echa turib, oʻquvchilar kiritilayotgan tushunchani biladilar va shuning uchun katta qiziqish bilan ularni oʻrganishga kirishadilar. Oddiy kasrlarni oʻnli kasrlarga aylantirish mavzusini oʻrganishdan oldini oʻquvchilar e’tiborini oʻnli kassrlar ustida amallar oddiy kasrlar ustidagi amallarga nisbatan oson bajarilishini aytish mumkin. Savol tugʻiladi:ixtiyoriy oddiy kasrni oʻnli kasr bilan almashtirish mumkinmi? Agar mumkin boʻlsa, buni qanday amalga oshirish mumkin?
Oʻrganilayotgan savolga qiziqish uning oʻrganish zarurligini anglash, faolliknning namoyon boʻlishiga yordam beruvchi maqsadga yoʻnaltirilgan irodaviy urinishni yaratadi.
Oʻquvchilarning oʻzlari ularga yangi boʻlgan matematik bilimlarni oʻzlari topishlari zarur.Agar oʻquvchilar yangi bilimlarn mustaqil va laboratoriya ishlari yordamida egallasalar, ularning faolligi shuncha oshadi. Oʻquvchilar katta qoniqish hosil qiladilar, agar ular kuzatyotgan hodisada qandaydir qonuniyatni payqasalar. Bu oʻquvchilarning ijodiy munosabattiga ta’sir koʻrsatadi.
Oʻquvchilarda bayon etilgan tasdiqning mantiqiy isbotlash zaruratiga ishonch hosil qildirish kerak.Xususiy hollarni kuzatishda payqalgan narsa hammavaqt ham oʻrinlimi?Nima uchun mantiqiy isbot zarur? Bu savollar oʻquvchilarda paydo boʻlishi kerak, ularni isbotlash umumiy usullariga oʻrgatish zarur. Oʻquvchilar kesma,burchak,uchburchaklar tengligi, toʻgʻri chiziqlar parallelligi qanday isbotlanishini bilish kerak.Masalan, kesmalar tengligi uchburchaklarni qarash bilan yoki parallel toʻgʻri chiziqlar orasida joylashgan parallel toʻgʻri chiziqlar haqidagi teorema yordamida isbotlanadi.
Teorema isboti rejasi yoki masalani echishda tahlil qilish usuli qoʻllash bilan erishiladi.Eng samarali usul evristik suhbat. Oʻylab qoʻyilgan savollar sistemasi oʻquvchiga teoremani isbotlash yoki qiyin masalani echish usulini topishga yordam beradi, ularga ta’rif, xulosani mustaqil bayon etishga tayyorlaydi.Evristik suhbatda oʻquvchilar ma’lum maqsadga - teoremani ibotlash yoki masalani echishga olib keladigan mantiqiy hukmlar zanjirini qurishda qatnashadilar.
Shunday qilib,ular mustaqil ijodiy ish usulini egallaydilar.Na faqat fikrlashni rivojlantiruvi yordam beruvchi savollar sistemasin oʻylash zarur, balki oʻquvchi bu savollarni javob berishga tayyorlash lozim. Faqat mos savol va mashqlar oʻquvchilar fikrini uygʻotadi. Oʻta qiyin mashqlar fikrlashni pasaytiradi. Oʻquvchilar uchragan qiyinchiliklarni engib oʻtish imkoniga ishonishlari lozim. Faqat shu holda barcha kuch va e’tiborlarini maqsadga erishigpa yoʻnaltiradilar.
Oʻquvchilar fikrlashlarini talab etmaydigan, javoblar koʻrsatilgan savollar ularning tashqi tomondan faol ekanliklarini koʻrsatsada umuman oʻquvchilar qobiliyatlarni rivojlantirmaydi.
Qiziqishni uygʻotishga oʻqituvchining nutqi, uning obroʻsi, oʻqituvchi va oʻquvchilar orasidagi oʻzaro hurmat ham sabab boʻladi.
Uy vazifalarni tanlashda sinfda echilganlarga oʻxshash boʻlishi, shunday mashqlar tanlanishi kerakki, oʻquvchi ularni bajarish uchun oʻz tashabbusini va ijod qilish namoyon qilsin.
Koʻrgazmalilik printsipi. Matematika oʻqitishda bu printsipi amalga oshirish turli predmetlar,modellar,chizmalar,rasmdani kuzatish hamda oʻquvchilar tomonidan egallangan tajriba tasvkvurlaridan foydalanishdan iblrat.Bu pintsip ongilik,moslik va bilimning puxtalik printsiplarini bajarilishiga imkon beradi.
Koʻrgazmalilik vositalardan foydalanish psixologik tadqiqotlar bilan ham tasdiqlangan.Ma’lumki, abstrakt tafakkur asosini predmet tafakkur tashkil etadi.Koʻrgazmalilik qurollar oʻrganilayotgan masalaga qiziqishni oshirishda bu bilan oʻquvchi diqqat e’tiborini jalb etishga xizmat qiladi.
Koʻrgazmalilik nuqtai nazardan arifmetik va algebraik bilimlarni geometrik talqini muhim ahamiyatga ega.Masalan, oddiy kasrlarning xossalari va ular ustida amallarni oʻrganish kasr sonlarni kesmalar shaklida tasvirlash yordamida ancha soddalashadi, ratsional sonlarni yoʻnalgan kesmalar yordamida tavsiflash oʻquvchilarga ratsional sonlarni qoʻshish qoidasini maqsadga muvofiq tushtsnishiga imkon beradi.
Funktsiyalar grafigi oʻquvchilarga funktsiya xossalarini mustaqil bayon qilishga yordam beradi.
Koʻrgazmali printsipini amalga oshirish koʻrgazmali qurollar qoʻllash bilan chegaralanmaydi.Materialni bayon qilishni koʻrgazmali deb hisoblash mumkin, agar oʻqituvchi tushuntirish jarayonida hayotiy tajriba natijasida oʻquvchilarning tasvvurlaridan ham foydalansa. Masalan, harakatga doir masalalar echishda grafik tavsiflardan foydalaniladi.
Koʻrgazmali qurollarni qoʻllash samarali boʻlishi kerak.Bu erda shuncha koʻp boʻlsa, shuncha yaxshi printsipi toʻgʻri emas.Nazariyani oʻrganishda va masalalar echishda koʻrgazmali qurollarni namoyish qilish oʻquvchilar fazoviy tasavvurini rivojlantirishini pasaytiradi. Koʻp sondagi koʻrgazmali qurollarni bitta darsda qoʻllash maqsadga muvfiq emas, bunda oʻquvchilarni e’tibori kamayadi va namoyish qurollariga qiziqish pasaydi. Bundan tashqari, darslar kompyuter va multimedia vositalardan sistemali va ongli ravishda foydalanish hozirgi yangi pedagogik texnologiyalardan koʻrgazmalilik printsipining samarali qoʻllanilishga imkon beradi.

Mustaqil oʻrganish uchun savollar

1. 
   Matematika oʻqitish printsiplarining umumiy mohiyati nimada?
   
2. 
   Ilmiylik printsipi qanday qoʻllaniladi?
   
3. 
   Koʻrgazmalilik printsipining ahamiyati nimadan iborat?
   
4. 
   Onglilik va faollik printsiplari qanday xususiyatlarga ega?
   
5. 
   Puxtalik printsipini qoʻllash qanday afzalliklarga ega?
   
6. 
   Matematika oʻqitishda sistemalilik va ketma-ketlilik printsiplari qoʻllanilishining asosiy ahamiyati nimadan iborat?
   
7. 
   Matematika oʻqitishda moslik printsipi qanday qoʻllaniladi?
   
8. 
   Tabaqalashtirish va individullashtirish printsipining hozirgi davrda ta’limda qanday qoʻllanilmoqda?