O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi I. K. Umarova. G. Q. Salijanova

9.5. Еlektrоfiltrlar 
Changli gazlar tarkibidagi qattiq zarrachalarni elektr maydoni ta’sirida cho‘ktirish 
boshqa cho‘ktirish usullariga qaraganda ko‘p afzalliklarga ega. Tarkibida qattiq 
zarrachalar bo‘lgan gaz oqimi yuqori kuchlanishli elektr maydonidan o‘tgan ionizatsiya 
hodisasiga uchraydi, ya’ni uning molekulalari musbat va manfiy zaryadlangan 
zarrachalarga ajraladi. Bunda butunlay ionlashgan gaz qatlami cho‘g‘lanib, nur va 
charsillagan ovoz chiqaradi. Bu sim nurlanuvchi elektrod deb ataladi. Manfiy 
zaryadlangan changning elektronlari nurlanuvchi elektroddan musbat zaryadlangan 
cho‘ktirish elektrodlariga tomon harakat qilganda o‘z yo‘lida qattiq zarrachalarga 
uchraydi va ularni zaryadlaydi.
9.5.-rasm. Nasadkali skrubber 

---

320 
9.6-rasm. Elektrofiltrda elektrodlarning joylashishi va shakli 
Zaryadlangan zarrachalar cho‘ktirish elektrodiga yaqinlashganda o‘zining 
zaryadini beradi va og‘irlik kuchi ta’sirida cho‘kadi. Bu cho‘ktirish jarayoni 
elektrofiltrlarda amalga oshiriladi. Elektrofiltrlarda nurlanuvchi elektrodlar ham doim 
tok manbaining manfiy qutbiga, cho‘ktirish elektrodlari esa musbat qutbiga ulanadi. 
Cho‘ktirish elektrodining tayyorlanishiga qarab trubali va plastinali elektrofiltrlar 
bo‘ladi. Elektrofiltrlar o‘zgarmas tokda ishlaydi, chunki tok o‘zgaruvchi bo‘lganda 
zaryadlangan zarrachalar o‘z harakati yo‘nalishini o‘zgartirib cho‘ktirish elektrodlarida 
cho‘kishga ulgrolmay, gaz bilan elektrofiltrdan chiqib ketishi mumkin. Elektr 
cho‘ktirish dastgohlari yuqori kuchlanishli o‘zgarmas tok bilan ta’minlanadi. 
O‘zgarmas tok kuchlanishi 22 – 5 V bo‘lgan o‘zgaruvchan tokdan kuchaytiruvchi 
transformator va to‘g‘rilagich yordamida olinadi.
9.6. Oqava suvlarni tozalash 
Foydali qazilmalarni boyitish fabrikalaridan chiqayotgan oqava suvlar 
boyitish jarayonining chiqindilar bilan birgalikda chiqindi saqlash maydonlariga 
tashlanadi. O‘z navbatida ular atrofdagi suv havzalariga tushib sifatiga sezilarli 

---

321 
darajada ta’sir ko‘rsatishi mumkin. 
Fabrikalardan chiqayotgan oqava suvlarda ifloslantiruvchi moddalardan biri – bu 
dispyers moddalardir. Ular jumlasiga gravitatsiya jarayoni chiqindilari, suvda yerigan 
tuzlar, emultsiya xolidagi flotoreagentlar, reagentlarni o‘zaro va minerallar bilan ta’siri 
natijasida hosil bo‘lgan mahsulotlar kiradi. 
Oqava suvlar tarkibida quyidagi zararli moddalar va birikmalar bo‘lishi mumkin. 
- Texnologik jarayonlarda qo‘llanilayotgan kislotalar va ishqorlar. 
- Reagentlarda yerigan temir, mis, nikel, rux, kaliy, alyuminiy,kobalt, kadmiy, 
surma va boshqa metalllar ionlari.
- Tsionidlar – suvlarni asosiy ifloslantiruvchi moddalar turqumiga kirib boyitish 
fabrikasida flotoreagentlar sifatida keng qo‘llaniladi, shuningdek sianidlar ruda va 
boyitmalarda oltinni ajratib olishda asosiy reagent xisoblanib, oltin ajratish 
fabrikalarida keng qo‘llaniladi shuningdek sianidli eritmalarda rangli metalllar bo‘lishi 
(mis, rux va boshqalar komplekslar hosil qilib, inson hayoti uchun zaharli hisoblanadi). 
- Ftoridlar ham boyitish fabrikasida flotatsiya jarayonida reagent sifatida 
qo‘llaniladi va ular jumlasiga ftor kislotasi, natriyning ftor kremniyli tuzi misol bo‘ladi. 
- Foydali kazilmalarni flotatsion boyitish jarayonida, reagent sifatida neft 
mahsulotlaridan keyin, fenol va krezollar, mis, mis-molibden hamda molibden - 
volfram rudalari uchun foydalaniladi. 
Ho‘llasboyitish fabrikalaridan chiqayotgan oqava suvlar tarkibi jixatidan zararli 
moddalarga juda boy bo‘lib, atrof – muxitdagi suvlarni sezilarli darajada zaharlaydi, u 
esa o‘z navbatida ekologiya va insoniyat hayotiga o‘zining salbiy ta’sirini ko‘rsatadi. 
shuning uchun fabrikadan chiqayotgan oqava suvlarni tozalash muxim ahamiyatga ega, 
undagi zararli moddalarni miqdori mumkin qadar kam bo‘lib, sanitar normativlarida 
belgilangan konsentratsiyadan oshmasligi shart, jumladan: 
9.2.-jadval.
Suvdagi zararli qo‘shimchalarni konsentrattsiyasini ruxsat etilgan me’yorlari. 
Moddalar 
Oqava suvdagi 
miqdori mg/l 
Moddalar 
Oqava suvdagi miqdori 
quyidagi 
ko‘rsatgichdan 
oshmasligi shart, mg/l 

---

322 
Kislota 
Sianidlar 
Ftoridlar
Neft 
Kyerosin benzin 
Fenol,krezol 
Ksantog‘enatlar
Volfram
Temir
Kadmiy 
0,25 
0,1 
1,5 
0,5 
0,1 
0,001 
0,001 
0,1 
0,1 
0,5 
0,01 
Kobalt 
Mis 
Molibden 
Nikel 
Simob 
o‘rg‘oshin 
Strontsiy 
Surma 
Titan 
Rux 
1,0 
0,1 
0,5 
0,1 
0,005 
0,1 
2,5 
0,5 
0,1 
1,0 
Atrof muhitni oqava suvlardan zararlanish darajasini kamaytirish usullaridan biri bu 
boyitish texnologiyasida qo‘llanilayotgan suvlarning aylanma harakatini ta’minlashdir, 
ya’ni fabrikadan chiqayotgan oqava suvlarni texnologik jarayonga qaytarishdan 
iboratdir. 
Qaytarma oqava suvlar toza suvlardan farq qilib, ular texnologik jarayon 
ko‘rsatgichlariga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Jumladan: mis-molibdenli rudalarni 
boyitish fabrikasidan chiqayotgan suvlar tarkibi dispyers zarrachalar va kyerosindan 
tozalash ishqordan foydalaniladi, natijada oqava suvlardan kaltsiyning miqdori ortib 
ketishi flotatsiya jarayonini buzadi. 
Oqava suvlarning zararli darajasini kamaytirishning yana bir usuli, bu jarayonda 
qo‘llanilayotgan reagentlarni tejamkorligini tejashdan iboratdir, samarali usullardan 
yana biri, bu oqava suvlarni chiqishini kamaytirish, avariya holatlarining oldini olish va 
xokazolar kiradi. 
Boyitish fabrikalarida oqava suvlarni tozalash buyicha alohida bo‘limlar faoliyat 
ko‘rsatadi, ularda oqava suvlarni tozalashning bir qator usullari ishlab chiqilgan bo‘lib, 
ularga quyidagilar misol bo‘ladi: 
Oqava suvlarni tindirish, bu jarayon 4 soatdan 1shsoatgacha davom etib disspyers 
zarrachalar cho‘ktiriladi. Buning uchun turli organiq va noorganiq koagulyantlardan 
foydalaniladi, ularning vazifasi mayda dispyers zarrachalarning to‘plashdan iborat 
bo‘lib, natijada jipslashgan zarrachilarni cho‘kish tezligi oshadi va jarayon tez kechadi. 
Bundaykoagulyantlarga ohakli suv Sa(ON)
2
, temir sulfati FeSO
4
7N
2
O; temir xloridi va 
poliakrilamidlar, uniflok misol bo‘ladi. 

---

323 
Oqava suvlarni kislotadan tozalashda neytrallash usuli qo‘llaniladi, neytrallash 
ohak, so‘ndirilgan ohak, dolomit, magnezit, soda va boshqa reagentlar yordamida 
amalga oshiriladi. 
Sulfat kislotali eritmalarni quyidagi reaktsiyalar orqali neytrallanadi: 
o‘yuvchi natriy yordamida neytrallash 
N
2
SO
4 + 
2NaOH = Na
2
SO
4
+ 2 H
2
O 
ohak bilan neytrallash 
H
2
SO
4
+CaO + H
2
O = CaSO
4 + 
2H
2
O 
so‘ndirilgan ohak bilan neytrallash 
H
2
SO
4
+CaSO
3
+ H
2
O = CaSO
4 + 
SO
2
+2H
2
O 
magnezit bilan neytrallash 
H
2
SO
4
+MgSO
3
= MgSO
4 + 
SO
2
+H
2
O 
Texnik - iktisodiy hisoblarga asosan yuqoridagi usullarning eng arzoni so‘ndirilgan 
ohak Sa(ON)
2 
bilan neytrallash hisoblanadi. 
Oqava suvlardan metall kationlaridan tozalash ularni suvda yerimaydigan 
birikmasini, ya’ni gidrooksid va karbonat holatiga o‘tkazilib cho‘ktiriladi, masalan: 
ohak va suv tarkibidagi qo‘rgoshin kationlari quyidagicha tozalanadi: 
Pv
2+
+ 2ON
- 
= Rv(ON)
2
2 Pv
2+
+2ON
-
+ SO
3
2- 
= Rv
2
(ON)
2
SO
3
2 Pv + SO
3
2- 
= Rv
2
SO
3 
Bu usulda eng arzon va samaradorligi yuqorisi so‘ndirilgan ohakda, marmar va 
ohaktoshda amalga oshadi. Rangli va qimmatbaho metalllar rudalarini boyitishda 
hamda qayta ishlashda nihoyatda zaharli bo‘lgan tsianli eritmalar qo‘llaniladi. Tsianli 
brikmalar inson hayotiga o‘zining salbiy ta’siri jihatidan birinchi o‘rinda turadi, shu 
sababli oqava suvlarni tsianli birikmalardan tozalash asosiy omillardan bo‘lib, uning bir 
necha usullari ishlab chiqilgan. Ya’ni sianidlarni fyerro va fyerrotsionidlar kabi zararsiz 
birikmalariga o‘tkazish, suvda yerimaydigan birikma va kompleks birikmalar shular 
jumlasiga kiradi. 
Odatda fabrikalarda sianidlarni oksidlovchi sifatida xlorli ohak suvi SaOSl, 
kaltsiy gippoxlorid (SaOSl)
2
, natriy gipoxlorid, suyuq xlor va boshqalar qo‘llaniladi. 

---

324 
Ularni ta’siri quyidagi umumiy kimyoviy reaktsiyalar bilan ifodalash mumkin. 
2SNO
- 
+ 3OCl
-
+ 3H
+
= 2CO
2 
+ 3Cl
-
+ N
2
+ H
2
O. 
Kengi yillarda keng qo‘llanilayotgan usullardan biri zararsiz fyerrosianid hosil 
etish usuldir, bunda asosiy reagent sifatida FeSO
4
7H
2
O qo‘llanilib, u quyidagicha 
amalga oshadi: 
2CN
-
+ Fe
2+
Fe (CN)
2
6CN
-
+ Fe
2+



4
6
)
(CN