O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi I. K. Umarova. G. Q. Salijanova

Nazorat uchun savollari. 
1.Kombinatning tashkil etlilish tarixi. 
2. Navoiy kon-metallurgiya kombinati bugingi kunda xorijliklar bilan qanday hamkorlik 
qilmoqda? 
3.Kombinatning faoliyat yo’nalishlari nimalardan iborat? 
4.NKMK tarkibida qanday kon boshqarmalari mavjud? 
5.Bugungi kunda NKMK da qanday yangi texnologiyalar qo’llanilmoqda? 
6. Omaliq tog’-metallurgiya kombinati bugingi kunda xorijliklar bilan qanday 
hamkorlik qilmoqda? 
7. Kombinatning faoliyat yo’nalishlari nimalardan iborat? 
8. OTMK tarkibida qanday kon boshqarmalari mavjud? 
9. Bugungi kunda OTMK da qanday yangi texnologiyalar qo’llanilmoqda? 
10. Metallurgiya sexi tarkibiga qfnday bo’limlar kiritildi? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

29 
1 bob. Boyitishning xalq xo‘jaligidagi o‘rni 
1.1. Foydali qazilmalarni boyitishning xalq xo`jaligidagi o`rni, rudali foydali 
qazilmalar haqida ma’lumot 
Foydali qazilmalarni boyitish qattiq foydali qazilmalarni boyitma, ya’ni sifati 
dastlabki ruda sifatidan yuqori, xalq xo‘jaligida keyingi ishlatish uchun qo‘yiladigan 
talablarga javob beruvchi mahsulot olish maqsadida qayta ishlovchi sanoat tarmogi 
hisoblanadi. 
Foydali qazilma va boyitish mahsulotlarining sifati ulardagi qimmatbaho 
(foydali)komponent, qo‘shimchalar, yo‘ldosh elementlarning miqdori, shuningdek, 
mahsulotning yirikligi va namligi bilan aniqlanadi.
Qimmatbaxo komponentni ajratib olish uchun foydali qazilma qazib olinayotgan 
element yoki tabiiy birikmagaqimmatbaxo komponent aytiladi. Masalan, mis, 
qo‘rq’oshin, temir, asbest misli, q’o‘rq’oshinli, temirli va asbestli rudalarda tegishli 
ravishda qimmatbaxo komponentlar hisoblanadi. 
Qo‘shimchalar foydali va zararl bo‘lishi mumkin.
Foydali qazilmada uncha ko‘p bo‘lmagan miqdorda mavjud bo‘lgan, 
qimmatbaho komponentningsifatini yaxshilovchi va ajralishini osonlashtiruvchi 
element yoki tabiiy birikmalargafoydali qo‘shimcha deb aytiladi. 
Zararli qo‘shimchalar deb, foydali qazilmada uncha ko‘p bo‘lmagan miqdorda 
mavjud bo‘luvchi, qimmatbaxo komponentga ilashib uning sifatiga salbiy ta’sir etuvchi 
va ajralishini qiyinlashtiruvchi elementlar yoki tabiiy birikmalarga aytiladi.
Yo‘ldosh elementlar deb, foydali qazilma tarkibida uncha katta bo‘lmagan 
miqdorda uchraydigan, foydali qazilma tarkibidan ajratish uni yer qa’ridan asosiy 
qimmatbaxo komponent bilan birga qazib olinayotganligi uchungina iqtisodiy jixatdan 
maqsadga muvofiq bo‘lgan qimmatbaxo komponentlarga aytiladi. Masalan, polimetalll 
rudalardagi nodir metalllar, temirli rudalardagi boshqa rangli metalllar, misli 
rudalardagi molibden va h.k. lar yo‘ldosh elementlarga kiradi.Boyitishda yo‘ldosh 
elementlar yo alohida mahsulotlarga, yoki asosiy qimmatbaho komponent bilan birga 
ajratilishi mumkin. 

---

30 
Foydali qazilmaning va boyitish mahsulotlarining sifati ularda qimmatbaho 
komponentning miqdori qancha ko‘p va zararli qo‘shimchalarning miqdori qancha kam 
bo‘lsa shuncha yuqori bo‘ladi. Mahsulotning sifati qancha yaxshi bo‘lsa, u shuncha boy 
bo‘ladi, chunki ko‘p miqdorda qimmatbaxo komponent saqlaydi. shuning uchun 
dastlabki rudaga nisbatan boyroq mahsulot – boyitma olish maqsadida foydali 
qazilmani qayta ishlash jarayonlari foydali qazilmalarni boyitish deyiladi.
Ba’zan, mahsulotda foydali qazilma va boyitish mahsulotlarining sifati 
bo‘laklarning yirikligiga boq’liq. 
Foydali qazilma tarkibidagi qimmatbaho komponentlarning miqdori ularga 
qo‘yiladigan talablardagidan past bo‘lmagan hollardagina ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
metalllurgik yoki kimyoviy qayta ishlashga tushadi. Foydali qazilmalarning ko‘pchiligi 
tabiiy holda bu shartlarga javob bermaydi. Foydali qazilmalarni qayta ishlashsikliga 
boyitish operatsiyalarini kiritish qazib olinayotgan foydali qazilma tarkibidan boy 
mahsulot – boyitmani ajratishga va hom ashyoni yuqori iqtisodiy samara bilan 
ishlatishga imkon beradi. Bu holda quyidagi afzalliklargaerishish mumkin:
- foydali qazilmalarning sanoat zaxiralari ortadi, chunki kambag‘al rudalarni ham 
qazib olish imkoniyati tug‘iladi; 
- ishlab chiqarish unumdorligi ortadi va qazib olishsistemasi soddalashadi, ya’ni 
foydali qazilmani qazib olish ishlari arzonlashadi, chunki rudani tanlab emas yaxlit 
holda qazib olish, kon ishlari to‘liqroq mexanizatsiyalashga erishish mumkin bo‘ladi; 
- foydali qazilmani metalllurgik va kimyoviy qayta ishlash arzonlashadi, ishlab 
chiqarish unumdorligi ortadi, chunki bu korxonalarga tushayotgan mahsulot tarkibidagi 
qimmatbaxo komponentning miqdori ortishi bilan yonilg‘i, flyuslar, koks, 
elektrenyergiya, kimyoviy reaktivlar va h.k. lar sarfi kamayadi, metalllurgik pechlar va 
kimyoviy apparatlarning ishlab chiqarish unumdorligi ortadi, oxirgi mahsulotning 
sifati yaxshilanadi, qimmatbaxo komponentning chiqindi tarkibida yo‘qolishi 
kamayadi;
- foydali qazilma kompleks ravishda ishlatiladi, chunki boyitish ulardagi barcha 
qimmatbaxo komponentlarni ham ajratishga imkon beradi; 

---

31 
- transport harajatlari kamayadi, chunki ko‘pchilik boyitish fabrikalari konga yaqin 
joyga quriladi va uzoq masofalarga qazib olingan rudaning butun xajmi emas, balki 
faqat boyitma tashiladi. 
Konsentratsifatiga qo‘yiladigan talablar konditsiyalar deyiladi va ularni berilgan 
foydali qazilmaning xususiyatlari vaboyitish imkoniyatlarini hisobga olgan holda 
belgilanadi. Boyitish texnikasining zamonaviy holatida erishish mumkin bo‘lmagan 
konditsiyalarni o‘rnatish mumkin emas. Qimmatbaho komponent miqdorining quyi 
chegarasiga, hamda zararli qo‘shimchalar miqdorining yuqori chegarasiga, shuningdek 
boyitmaning yirikligi va namligiga ham konditsiyalar belgilanadi.
Respublikamiz xalq ho‘jaligida mineral homashyolarning turli ko‘rinishlari katta 
miqdorda qo‘llaniladi. Hozirgi paytda sanoat va qishloq ho‘jalik mahsulotlari ishlab 
chiqarish uchun mineral homashyoning 2shsh dan ortiq turi ishlatilmoqda. 
Mavjud texnik-iqtisodiy sharoitda xalq ho‘jaligida yyetarlisamara bilan 
ishlatilishi mumkin bo‘lgan tabiiy mineral moddalar foydali qazilmalar deyiladi. Ular 
tabiiy holda va tegishli ravishda qayta ishlangan holda ishlatilishi mumkin. 
Sifat va miqdor jihatidan xalq ho‘jaligida ishlatishga yaroqli yer qa’ridagi 
mineral moddalarning to‘plangan joyi foydali qazilma konlari deyiladi. 
Mavjud texnik sharoitda qazib olinishi maqsadga muvofiq konlar sanoat konlari 
deyiladi. Foydali qazilmani qazib olish va boyitish texnikasi o‘sishi bilan sanoat konlari 
hisoblanmagan konlar ham sanoat konlari kategoriyasiga o‘tishi mumkin. 
Muhim ahamiyatga ega foydali qazilmalar sanoat tarmog‘ida ishlatilishiga qarab 
3 ta asosiy guruhga bo‘linadi: rudali, noruda va yonilg‘i. 
Metalll yoki uning birikmalarini ajratib olish texnologik jihatdan mumkin va 
iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq minerallar agregati rudadeyiladi. Masalan, temir, 
marganets, rux, molibden, volfram va h.k. rudalari. 
Mineral hom ashyoning sifatiga qarabrudalar boy (yuqori navli), oddiy (o‘rtacha 
sifatli) va kambag‘al (past navli) rudalarga bo‘linadi. 
Tabiiy kimyoviy reaksiyalar asosida hosil bo‘lgan tabiiy kimyoviy birikmalar 
minerallar deyiladi. Minerallar kimyoviy tarkibiga qarab sinflarga bo‘linadi, ularning 
asosiylariga quyidagilar kiradi:

---

32