Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkеnt davlat

 
2.4. Qidirishning tektonik (strukturaviy) mezoni 
 
Tektonik-strukturaviy mezonlar foydali qazilmalarning turli tektonik 
harakatlar va ular natijasida paydo boʻlgan plikativ va dizyunktiv 
strukturalar bilan bogʻliqligini ifodalovchi ma’lumotlarni oʻz ichiga 
oladi. Yer qobigʻidagi strukturalar turli masshtablarga (oʻlchamlarga) 
egadir. Bularning eng asosiy(yirik)lari – burmalangan zonalar 
(geosinklinallar), platformalar va alohida aktivlashgan zonalar. Yer 
qobigʻining ana shu asosiy strukturaviy elementlari bir biridan prinsipial 
jihatdan turlicha boʻlgan geologik rivojlanish tarixiga egadir. Natijada 
ularda joylashgan foydali qazilma konlari ham turlichadir. 

---

23
 
 
3-rasm. Stratiform foydali qazilma konlari choʻkindi va vulkanogen-choʻkindi 
genezisli karbonat ma’danli formatsiya bilan bogʻliq (Litologik mezon). 
Uchquloch ma’danli maydonining geologik tuzilish sxemasi: 
1 – janubiy pistalitau (C
2
m
2
) va togʻoldi-nurata (C
1
v
2
) svitalari: alevrolitlar, 
qumtoshlar, shagʻallar, konglomeratlar; 2 – ustquruqsoy (D
3
f
2
) va mentli (D
3
f
1
) 
svitalari: ohaktoshlar, argillitlar, alevrolitlar; 3 – xanbanditou va pistalitou (D
2
gv) 
svitalari: ohaktoshlar; 4 – yuqori uchquloch svitasi (D
2
gv): dolomitlar; 5 – quyi 
uchquloch svitasi (D
2
gv): tufoargillitlar, tufoalevrolitlar, tufodolomitlar; 6 – 
bandakli svitasi (D
1
-D
2
?) riolitlar; 7 – yoriqlar; 8 – ma’dan uchastkalari: 1 – 
Markaziy; 2 – Janubiy; 3 – Dalniy; 4 – Gʻarbiy. 
Masalan, burmalangan zonalar(geosinklinallar)da endogen konlar 
keng tarqalgan boʻlib, ekzogen konlar esa koʻpincha kuchli 
oʻzgarishlarga duchor boʻlgan va yemirilib ketgan boʻladi. 
Platformalarda esa aksincha, ekzogen konlar keng rivojlangan boʻlib, 
endogen konlarning faqat ayrim turlari, masalan, oʻtaasos va asos jinslar 
bilan bogʻliq boʻlgan konlar uchraydi. Bu qonuniyatlar umumiy boʻlib, 
Yer qobigʻining yirik elementlari uchun amal qiladi. 
Struktura 
mezonlarini 
ular 
amal 
qiluvchi 
hududlarning 
xususiyatlariga qarab bir necha guruhlarga ajratish mumkin: 

---

24
a) burmalangan zonalarda va platformalarda tarqalgan ma’danli 
maydonlar va havzalarning joylashish holatini aniqlovchi; 
b) ma’danli maydonlarda, havzalarda tarqalgan ayrim konlarning 
joylashish holatini aniqlovchi; 
d) konlardagi alohida ma’dan uyumlarining joylashish holatini 
aniqlovchi struktura mezonlarini ajratish mumkin (4-rasm). 
Birinchi guruh struktura mezonlari asosan foydali qazilmalarning 
umumiy joylashish qonuniyatlarini aniqlaydi. Masalan, Yer qobigʻining 
asosiy strukturaviy elementlari hisoblangan qalqon, platforma va 
geosinklinal maydonlar oʻzlarining ma’lum metallogenik qiyofasi bilan 
tavsiflanadilar. Qalqonlarda slyuda, nodir va radioaktiv elementlar, 
apatit konlari uchraydi. Platformalarda fosforit, neft, gaz, koʻmir konlari; 
geosinklinal zonalarda esa, asosan metalli foydali qazilmalar tarqalgan. 
Shunday qilib, birinchi guruh strukturalarini oʻrganishning maqsadi 
ma’danli maydonlarning joylashish qonuniyatlarini aniqlashdir. 
Qalqon, platforma va geosinklinal zonalarda tarqalgan ma’danli 
maydonlarning strukturasi odatda yuqori tartibli burma va uzilmalar 
bilan aniqlanadi. Bunday holatlar foydali qazilma konlariga ham 
taalluqlidir. 
Ma’danli maydonlar va konlarning toʻplanishi uchun eng qulay 
struktura sharoitlari – burmalarning murakkablashgan qulf qismi va 
uzilmalarning bir-biri bilan har xil yoʻnalish boʻyicha kesishgan joylari
hisoblanadi. 
Choʻkindi konlarning strukturasi ancha oddiydir. Masalan, platforma 
turidagi temir konlarining ma’dan uyumlari gorizontal yoki biroz qiya 
qatlamsimon shaklda joylashadi va turgʻun qalinlikka ega boʻladi. 
Temirli kvarsit konlari turiga mansub Krivoy Rog konidagi ma’dan 
uyumlarining yotishi tik va yondosh qatlamlarning yotish elementlariga 
mos holda joylashadi. 
Antiklinal va gumbazsimon strukturalar neft va gaz konlarining 
joylashishi uchun eng qulay sharoit hisoblanadi. 
Konlardagi foydali qazilma uyumlarining joylashish holatini 
aniqlovchi strukturalar nihoyatda turli-tumandir.