O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. T normuradov, B. E umirzaqov, A. Q tashatov

 

---

73 
B) Elementlarning sezgirlik koeffitsiyenti usuli 
Elementlarning sezgirlik koeffisenti usulining aniqlik darajasi kichikroq 
bo‘lsa ham, ahamiyati juda kattadir. Chunki bu usul universal bo‘lib, har qanday 
elementning konsentratsiyasini hech qanday etalon qo‘llanmasdan aniqlash 
imkonini beradi. Bu yerda har bir element ma’lum bir sezgirlik koeffisiyentiga ega 
deb qabul qilinadi. Elementlarning sezgirlik koeffisiyenti birorta o‘ta toza 
elementga nisbatan olingan. Bunday element sifatida ko‘pincha kumush elementi 
olinadi. 
Biror jism tarkibidagi S – elementning noma’lum S
S
miqdori 
(konsentratsiyasi) atom % larda quyidagi formuladan topiladi: 


)
(
i
i
X
X
X
S
I
S
I
C
(3.7)
bu yerda I
x 
– x element Oje-cho‘qqisining balandligi (maksimum va 
minimum orasidagi masofa): S
x 
– x elementning sezgirlik koeffisiyenti: 

(I
i

S
i
) – 
jismdagi barcha elementlarning I/S nisbatlarining yig‘indisi. 
Har xil elementlar uchun S ning qiymatini maxsus jadval – katalogdan olish 
mumkin. Ammo aniqlikni oshirish uchun elementlarning sezgirlik koeffisiyentini 
matrisa tuzatmalarini hisobga olgan holda hisoblash mumkin. 
S=S
T

(3.8)
S
T
- S ning jadvaldan aniqlangan qiymati: 

 - matrisa tuzatmasi:
)
1
(
)
1
(
i
i
i
i
i
i
j
i
j
i
j
i
r
N
r
N








(3.9)
Bu yerda 
j
i

- j elementlardan tashkil topgan matrisa tarkibidagi I element 
oje-elektronlarining chiqish chuqurligi, 
i
i

- bir xil I elementlardan tashkil topgan 
matrisadan I oje-elektronlarining chiqish chuqurligi, N – atom zichligi, r – orqaga 
qaytish koeffisiyenti. 
N, 

 va r parametrlar maxsus formulalar yordamida hisoblanadi. 

---

74 
OES usuli yordamida chuqurlik bo‘yicha ma’lumot olish uchun u bilan 
birgalikda yuzalarni ionlar bilan yemirish usulidan foydalaniladi. Bunda avvaliga 
sirt yedirilish qalinligining vaqtga bog‘liqligi aniqlab olinadi. Vaqtning ma’lum bir 
qiymatlarida yedirilish to‘xtatilib, OES yordamida jismning shu yerdagi tarkibi 
aniqlanadi. Umuman tarkibni aniqlash ionli yedirish bilan bir vaqtda ham olib 
borilishi mumkin.