O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. T normuradov, B. E umirzaqov, A. Q tashatov

Jismning elektronoptik tasvirini olish uchun jismda elektronlarning 
to‘xtalishi emas, balki elektronlarning sochilishi deb nomlanuvchi hodisadan 
foydalaniladi. Bu hodisa tez elektronlar jismning yupqa qatlami orqali 
o‘tayotganda, ular o‘zining boshlang‘ich yo‘nalishidan og‘ishadi. Bunda 
elektronlarning tezligi juda kam o‘zgaradi, sochilish natijasida yupqa parallel 
elektron to‘plam jism orqali o‘tib, tarqala boshlaydi (6.1 – rasm). Agarda 
tarqaluvchi to‘plam yo‘liga, unga perpendikulyar bo‘lgan ekran qo‘ysak, u holda 
ekranda quyidagi manzarani ko‘rishimiz mumkin. Elektronlarning eng katta 
zichligi, elektronlarni ekranga tushushi orqali hosil bo‘lgan doira markazida 
bo‘ladi, ya’ni elektronlar og‘magan joy. Markazdan qanchalik uzoq bo‘lsa, 
shunchalik ekranga tushuvchi elektronlarning zichligi kichik bo‘ladi. Markazdan 
ma’lum bir masofada elektronlar umuman mavjud bo‘lmaydi. Shunday qilib, 
sochilgan elektron konusni to‘ldirib, u uchun og‘magan elektronlar nuri 
simmetriya o‘qi hisoblanadi. Elektronlarning boshlang‘ich yo‘nalishidan og‘ish 

---

143 
burchagi qanchalik kichik bo‘lsa, shunchalik sochilgan elektronlar zichligi katta 
bo‘ladi. Agarda jismning sochuvchi qatlami qalinligini yoki zichligini oshirsak, u 
holda katta sochilish burchagiga to‘g‘ri keluvchi sochilgan elektronlar ulushi 
oshadi, hamda sochilgan elektronlar konusi cho‘qqisidagi burchak kattalashadi. 
Xuddi shunga o‘xshash hodisa elektronlarning energiyasi kamayganda ham 
kuzatiladi. 
 
 
 
 
 
 
 
6.1 – rasm. Elektronlarni sochilishi 
Sochilgan elektronlar hisobiga jismning elektron optik tasvirini olishni 
ko‘rib chiqamiz. Monoxromatik parallel elektronlar to‘plami tushuvchi jism 
orqasiga elektron linza L va apertura diafragmasi D joylashtirilgan bo‘lsin (6.2 – 
rasm). Oxirgisining ahamiyati katta bo‘lib, u apertura burchagidan katta burchakka 
sochilgan elektronlarni ushlab qoladi.  
 
 
 
 
 
 
 
6.2 – rasm. Yorug‘ tasvirni olish  
namuna 
ekran 
Elektronlar dastasi 
L 
D 
S 
U 
0 

---

144 
Elektron to‘plam jism tomonidan sochilsa, apertura diafragmasi tomonidan 
ushlab qolinadi. Jism elektronlarni kuchsiz sochuvchi taglikda (yupqa parda) 
yotibdi. Jism bir jinsli bo‘lmaganligi uchun elektronlar uning turli sohalarida 
turlicha sochiladi. Jismdan o‘tuvchi elektronlar qanchalik kuchsiz sochilsa, ular 
apertura diafragmasidan o‘tadi. Shuning uchun L linza yordamida S fluorensent 
ekranda olingan jism tasvirida, ekranga tushuvchi elektronlarning zichligi, 
jismning qalin va zich joylarida sochilishi hisobiga kichik bo‘ladi. Aksincha kam 
sochilgan joylar uchun ekranda yorug‘roq bo‘ladi. Bu usulning nomi yorug‘