O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. E. Mamarajabov, sh sh. Adinayev, R. A. Razzokov

Mikroprotsessor , boshqacha nomi – markaziy protsessor (MzP). 
Markaziy protsessor (CPU, ingl. Central Processing Unit) – kompyuterning 
dastur tomonidan berilgan arifmetik va mantiqiy operatsiyalarni bajaradigan asosiy 
ish komponenti bo‘lib, hisoblash jarayonini boshqaradi va kompyuterda mavjud 
barcha qurilmalar ishini muvofiqlashtiradi. Aksariyat hollarda MzP o‘z ichiga: 
arifmetik-mantiqiy qurilmani; ma’lumotlar shinalari va manzillar shinalarini; 
registrlarni; komandalar hisoblagichini;kesh – kichik hajmli (virtual) xotiraga juda 
tez (8 dan 512 Kbaytga qadar) saqlash qurilmasini; nuqtasi o‘zgaruvchan sonlarning 
matematik soprotsessorini mujassam etadi. 
Zamonaviy protsessorlar mikroprotsessorlar ko‘rinishida tayyorlanadi. Jismonan 
mikroprotsessor integral sxema ko‘rinishidan iborat, ya’ni u umumiy maydoni atigi 
bir necha kvadrat millimetr keladigan to‘g‘ri burchak shaklga ega kristall holatdagi 
kremniyning yupqa plastinkasi ko‘rinishida tayyorlangan bo‘lib, ustiga 

---

58 
protsessorning barcha ishlarini bajaradigan sxemalar (qoliplar) joylashtirilgan. 
Ushbu kristall-plastinka, odatda, plastmassa yoki sopoldan tayyorlangan yassi 
korpusga joylanib, kompyuterning tizim platasiga ulash imkoni bo‘lishi uchun 
metall tilchalariga ega tilla simlar bilan ulanadi. 
Hisoblash tizimida parallel ishlaydigan bir nechta protsessorlar bo‘lishi mumkin. 
Bunday tizimlar – ko‘p protsessorli tizimlar deb ataladi. 
Eng birinchi MP-4004 rusumli mikroprotsessor 1971 yilda Intel firmasi (AQSH) 
tomonidan ishlab chiqarilgan. Bugungi kunda mikroprotsessorlarning bir necha 
yuzlab turi tayyorlanadi, biroq ular orasida Intel va AMD firmalari tomonidan ishlab 
chiqarilayotgan mikroprotsessorlar eng ko‘p tarqalgani mikroprotsessorlar deb 
e’tirof etilmoqda. 
 
Intel mikroprotsessorlari 
Mikroprotsessorlar to‘g‘risida gap borganda ko‘pchilik shaxsiy kompyuterni 
tasavvur qiladi. Biroq ilk protsessorlar kundalik hayotda keng qo‘llaniladigan 
ko‘plab mexanizm va asbob-uskunalar ichiga o‘rnatilgan edi. 1971 yili Intel 
kompaniyasi o‘zining eng birinchi mikroprotsessorini havola etganida, ushbu 
texnologiya kelajakda qanday murakkab apparatlar yaratilishiga olib kelishini 
o‘shanda hech kim hayoliga ham keltirmagan edi. 
Protsessor qo‘llanilgan ayrim sohalarni sanab o‘tamiz: 
- svetofor kontrolleri 
- interfaol o‘yinchoqlar 
- radiomodem 
- sun’iy yo‘ldosh orqali aloqa 
- avtomobilda qo‘llaniladigan raqamli navigatsiya tizimi 
- avtomobilda qo‘llaniladigan o‘t oldirish va yoqilg‘i yetkazish tizimini 
boshqarish 
- printerlar 
- ovoz rejissyorining pulti 

---

59 
- lokomotivlar (dvigatelning elektr ta’minotini nazorat qilib borish uchun 
qo‘llaniladi) 
- interfaol sezuvchan (sensorli) videoekran 
- kompyuterli terminal klaviaturasi 
- ko‘chmas disk 
- elektr energiyasi sarfi ustidan nazorat 
- texnologik nazorat (ishlab chiqarish jarayonining sharoitlari, jumladan harorat, 
bosim yoki materiallar sarfi ustidan nazorat) 
- baliq ovida qo‘llaniladigan elektron xo‘rak 
- elektron gitara, organ, sintezator 
- geliyli detektor 
- sport trenajyorlari 
- darts elektron o‘yini 
- tadqiqot asboblari 
- dengiz kemalari shvartovka muftalarining kontrollerlari 
- start blokining sensorlari (yengil atletikada falstartning (komanda berilmasdan 
oldin olingan startning) oldini olish uchun qo‘llaniladi) 
- kompyuter-kassa tizimlari 
- uyali aloqa (qo‘l) telefon apparatlari 
- kabelli televideniyening dekoderi 
- faksimil aloqa apparati 
- sun’iy yo‘ldoshdagi qabul qurilmasi 
- tibbiyot jihozlari 
- bemorlar holati ustidan nazorat qilish tizimi 
- savdo-sotiqda qo‘llaniladigan avtomatlar 
- duradgorlikda qo‘llaniladigan elektron adilak (shayton) 
- nusxakash uskunalar 
- shtrix-kodli printer 
- robot qo‘li 

---

60 
- yovvoyi hayvonlarni tutqunlikda ko‘paytirish (hayvonning terisi ostiga o‘zining 
yaqin qarindoshi bilan chatishtirilishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun olimlar 
foydalanadigan genetik axborotga ega juda kichik mikrosxemalar ulanib, bitkazib 
yuboriladi)