O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. E. Mamarajabov, sh sh. Adinayev, R. A. Razzokov

Mikrosxemalarni belgilash. IMSlarning turlarini aniklash GOST 18682—73 
tasdiqlagan shartli belgilar asosida olib boriladi. U mikrosxemaning qanday 
shakl va texnologik asosda ishlab chiqarilganini, qanday maqsad uchun ishlatish 
mumkinligini hisobga oladi. 
Ko’p mikrosxemalar manba kuchlanishining kattaligi, kirish va chiqish 
qarshiligi, signal sathi kabi kattaliklarni hisobga olgan holda to’plamlar seriyalarga 
birlashtiriladi. Bir seriyaga kiradigan mikrosxemalar shunday tanlanadiki, 
ulardan bir butun radioelektron qurilmani yasash mumkin bo’lsin. 
Yasalish shakli va texnologiyasiga qarab IMS lar 3 ta guruhga bo’linadi 
va raqamlar orqali ifodalanadi: 
a) 1, 5, 6, 7—yarim o’tkazgichli mikrosxema; 
b) 2, 4, 8—duragay mikrosxema; 
v) 3—pardasimon, vakuumli, keramikali (sopol) mikrosxema. 
Mikrosxema belgisida uning seriyasi raqamlar bilan ifodalanadigan ikki 
elementdan tashkil topadi. Unda birinchi raqam mikrosxemani yasashdagi shakl 
va texnologiyasini ifodalasa, ikkinchisi — ikki xonali (eskicha) yoki uch xonali 
(yangicha) raqam — seriyaning tartib nomerini ko’rsatadi. Masalan, 1801 
seriya 801 tartib nomerli yarim o’tkazgichli IMS deb o’qiladi. 252 seriya —
52— nomerli duragay mikrosxemadir. 
Qanday maqsadga xizmat qilishiga qarab IMS lar yana guruh bo’limlari 
(podgruppa) va kurinishga ajratiladi. (Masalan, generatorlar, kuchaytirgichlar, 
mantikiy elementlar va boshqalar). U mikrosxema belgisida seriyadan keyin 
yoziladigan ikki harf bilan ifodalanadi: GS — garmonik tebranish generatori — 
DF-fazaviy detektor, UV—yuqori chastotali kuchaytirgich, UN — past 
chastotaviy 
kuchaytirgich, 
VX—mikrokalkulyator 
va 
boshqalar. 
Ular 
mikrosxemalarni belgilash jadvallarida ko’rsatiladi. Mikrosxema belgisining 

---

55 
oxirida A dan Ya gacha bo’lgan harflar bo’lishi mumkin. Ular bir turdagi 
mikrosxemaning parametrlaridagi farqni ifodalaydi. 
Mikrosxema belgisida seriya belgisidan oldin K, KM, KN, KR va KA harflar 
yozilgan bo’ladi. Ular mikrosxemani ishlab chiqargan zavoddan qabul qilib 
olinganlik shartini ifodalaydi. Bunda K harfi mikrosxemaning keng qo’llanish 
maqsadida ishlab chiqarilganini bildiradi. Masalan, K155IE 7 deb belgilangan 
mikrosxema quyidagicha o’qiladi: Keng qo’llanish maqsadida ishlab chiqarilgan 
155 seriyadagi 7 tartibli (nomerli) schetchik (hisoblagich) vazifasini bajaradigan 
yarim o’tkazgichli mikrosxema; seriya tartibi (nomeri) 55. 
Qobiqsiz mikrosxemalar belgisida seriya raqami oldidan B harfi, oxirida esa, 
chiziqchadan keyin biror raqam quyiladi. Bu raqam mikrosxemaning qanday 
shaklda yasalganligini ifodalaydi. 
8-§. Mikroprosessor turlari 
Mikroprotsessor istalgan shaxsiy yoki mikrosxemalarni muhim qismi 
hisoblanadi. Ushbu element orqali mikroexm yoki shaxsiy kompyuterlarni hisoblash 
imkoniyatlarini beradi va uni yuragi hisoblanadi. Hozirgi paytga qadar shartsiz 
etakchi bo`lib, hamda zamonaviy mikroprotsessorlarni yaratadigan firma Inteldir.
Mikroprotsessor risoladagidek, o`ta murakkab bo`lgan integral sxemalardan 
tashkil topgan bo`lib yarim o`tkazgich va kristallar funktsiyalarni bajarishda 
markaziy protsessorga quylaylik yaratadi. Integralli mikrosxemalar qismini chiplar 
(chipset)deb yuritiladi.
Boshqarish blogiga va qurilmasiga shartli komponentlar arifmetik – mantikiy 
qurilma mikroproyessor tegishli. U tezlik(taktikali chatota) bilan xarakterlanadi, 
razryadli yoki uzun so`z (ichki va tashqi) hamda buyruqlar to`plami va arxitekturalar 
asosida ishlaydi. Mikroprotsessorning arxitektruasi registrlarni, stek, sistema 
manzili hamda qayta ishlanuvchi ma’lumotlarni turini aniqlaydi. Odatda quyidagi 
ma’lumotlar turidan foydalaniladi: 
Bit(bir razryad), bayt (8 bit), So`z(16 bit), qo`sh so`z (32 bit) 
Mikroprotsessorda bajarilayotgan buyruqlar oldin aniqlanadi, qoidaday, 
arifmetik usul, mantiqiy amallar, boshqarishni o`tkazish(shartli va shartsiz) va 

---

56 
ma’lumotlarni ko`chirish, (registrlararo, xotira, kiritib chiqarish portlari aro). 
Mikroprotsessor konverli tartib qayta ishlashni tushinadi, kaysiki vaqt oraligida, 
bajarilishi uchun talab qilingan kanaldagi funktsiya jarayonini (misol uchun, 
arifmetik –mantikiy qurilma).Funktsional boglanish bir kancha bosqichlarda amalga 
oshriladi, ya’ni birinchi etap yakinlaganda natijalari boshqa texnikaviy vositalari 
foydalanuvchi ikkinchi bosqichga utib boradi. O`z o`rnida ko`rinib turibdiki birinchi 
boaqichda foydalaniladigan vositalar yangi ma’lumotlarni qayta ishlash jarayoni 
uchun bo`sh bo`ladi. Ma’lumki mirkoprotsessor buyruqlarini qayta ishlash 
jarayonini 4 bosqichga ajratish mumkin: tanlov bosqichi, kodirovkadan chiqarish, 
natijalarni bajarish va natijalarni saqlash. 
Boshqacha qilib aytganda foydalanuvchi tomonidan berilgan buyruq birinchi 
bosqichi bajarulgunga qadar ikkinchi bir buyruq kodirovkadan chiqarib turilishi 
uchinchisi esa tanlanish jarayoni yuz beradi. Mirkoprotsessor tashqi qurilmalar bilan 
shinalar, ma’lumotlar hamda maxsus mikrosxema tashqi aloqalari orqali bog`lanadi. 
Boshqacha qilib aytganda 32 razryadli registrli mirkoprotsessor masalan faqatgina 
16 liniyali tashqi ma’lumotlarga ega bo`lishi mumkin. Aytib o`tish joizki 
mirkoprotsessorni ichki registrlari guruhi tashqi ma’lumotlar soni bilan to`g`ri 
kelmasligi mumkin.