O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulugʻbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

3.17-rasm. SI rivojlanishi 
 
Mashinali oʻqishning uch turi mavjud. Birinchi toifa - bu 
ma'lumotlardan qoidalarni avtomatik ravishda topish va ularni turli 
toifalarga ajratish, ba'zan «klasterlash muammolari» deb nomlangan 
nazoratsiz oʻrganish. Ikkinchi toifa - bu nazorat ostidagi ta'lim. Nazorat 
ostidagi oʻrganish tarixga yorliq berish va natijalarni bashorat qilish uchun 
modeldan foydalanishni anglatadi. Agar meva boʻlsa, uning shakli va 
rangiga qarab meva banan yoki olma ekanligidan xulosa qilish 
mumkin. Bu nazorat qilinadigan ta'limning namunasi. Oxirgi toifa - bu 
oʻqitish usulidir, bu odamlarni qarorlar va rejalarni tuzishda qoʻllab-
quvvatlash uchun ishlatilishi mumkin. Bu odamlarning harakatlari va xatti-
harakatlarini mukofotlaydigan aloqa mexanizmi boʻlib, u orqali oʻqitish 
1950–1970 y 
Neyrotarmoqlar 
1980–2010 y 
Mashinali ta'lim 
Hozirgi holat 
Chuqurlashtirilgan 
ta'lim

---

231 
targ'ib 
qilinadi. Hozirga 
kelib 
sun’iy intellekt 
keng 
koʻlamda 
ommalashib kundalik turmush tarzimizning deyarli barcha jabhalarini 
qamrab olmoqda. Bank sohasida SI mijozlarga xizmat koʻrsatish sifatini 
yaxshilashga yordam beradi. Masalan, Xitoydagi Inchuan shahri aholisiga 
bank 
kartalarining 
keragi yoʻq. 
Hisob-kitoblar 
bilan 
bog‘liq 
barcha jarayonlar sun’iy intellekt tomonidan insonning yuz qiyofasini 
aniqlashtirish orqali amalga oshiriladi. 
Sun’iy intellektning juda koʻp ta’riflari mavjud. Ba’zilar sun’iy 
intellekt (SI) deganda aqlli mashinalarni, kompyuter dasturlarini yaratish 
texnologiyasini tushunadi. Ayrimlar esa insonning kognitiv funksiyalariga 
taqlid qilish imkonini beradigan texnologik yechimlar toʻplamini 
tushunadi.
2010-yilda sun’iy intellektni rivojlantirishda katta neyron tizimlarini 
yaratish orqali yangi yutuqlarga erishildi. Bunday tizimlar inson miyasi 
ishlashiga taqlid qiladi. Va endi SI nafaqat oʻrganildi, balki oʻquv 
jarayonlariga tadbiq etila boshlandi ham. Yaqinda “sun’iy miya” va 
“kompyuter koʻzi” tushunchalari ham paydo boʻldi. Ayrimlar: “Bizning 
miyamiz yetarli, sun’iy aql nega kerak?”, deb ham soʻrashdi. Biroq 
kompyuter orqali soliq deklaratsiyasini toʻldirayotganda va kredit karta 
bilan toʻlov amalga oshirayotganda ham u bizga koʻmaklashayotgan 
boʻladi. Hozirda sun’iy intellekt hukumat, sanoat, logistika, ta’lim va 
tibbiyot hamda moliya sektorining ajralmas qismiga aylanib ulgurgan.
68
Sun’iy intellektning yorqin va ta’sirchan imkoniyatlarini Shanxay 
astronomik Observatoriyasi misolida koʻrish mumkin. 1993-yilda 20 
mamlakatdagi tashkilotlar, shu jumladan, Shanxay rasadxonasi koinotni 
oʻrganish uchun dunyodagi eng katta radioteleskop loyihasini yaratdilar. 
Uning arxiv ma’lumotlari hajmi yiliga 600 petabaytga baholandi. Olimlar 
ushbu ma’lumotni qayta ishlash va tahlil qilish uchun 200 kundan koʻproq 
vaqt sarflashdi. Ammo “Huawei” kompaniyasining “Atlas 900” nomli aqlli 
klasteridan foydalanish tezlikni oʻnlab soniyalarga oshirdi. 
Sun’iy intellektning ahamiyati nimada? 
SI ma’lumotlardan foydalanish orqali takroriy oʻrganish va qidirish 
jarayonlarini avtomatlashtirishga imkon beradi. Biroq, SI apparatdan 
foydalanishga asoslangan robotlashtirishdan farq qiladi. SIning maqsadi 
68
https://community.uzbekcoders.uz/post/sun-iy-ong-va-uning-imkoniyatlari-5eb7b8087ef55c653c8923e3 

---

232 
qoʻl 
mehnatini 
avtomatlashtirish 
emas, 
balki 
koʻplab 
yirik 
kompyuterlashtirilgan vazifalarni ishonchli va doimiy ravishda bajarishdir. 
Ushbu turdagi avtomatlashtirish tizimni ishga tushirish va savollarni toʻgʻri 
berish uchun odam ishtirokini talab qiladi. 
SI mavjud mahsulotlarni aqlli qiladi. Odatda, SI texnologiyasi 
mustaqil dastur sifatida amalga oshirilmaydi. SIni Applening keyingi 
avlod 
qurilmalariga 
qoʻshilganidek, 
SI 
funksionalligi 
mavjud 
mahsulotlarga yaxshilanishni amalga oshirish uchun birlashtirilgan. 
Avtomatlashtirish, aloqa platformalari, botlar va aqlli kompyuterlar katta 
hajmdagi ma’lumotlar bilan birgalikda xavfsizlik ma’lumotlarini tahlil 
qilishdan investitsiyalarni tahlil qilish vositalariga qadar uylarda va 
idoralarda ishlatiladigan turli xil texnologiyalarni takomillashtirishlari 
mumkin. 
SI progressiv oʻrganish algoritmlari tufayli moslashadi, natijada 
ma’lumotlar asosida dasturlash amalga oshiriladi. Shu bilan birga, yangi 
ma’lumotlar paydo boʻlishi bilan modellar moslashadi. Agar dastlabki 
javob notoʻgʻri boʻlsa, yangi ma’lumotlardan oʻrganish orqali modelni 
sozlaydigan usul ham bor. SI koʻplab yashirin qatlamlarga ega neyron 
tarmoqlaridan foydalangan holda katta hajmdagi ma’lumotlarni chuqur 
tahlil qiladi. Bir necha yil oldin, beshta yashirin qatlamlardan iborat 
firibgarlikni aniqlash tizimini yaratish deyarli imkonsiz edi. Bularning 
hammasi hisoblash quvvatining oʻsishi va katta ma’lumotlarning paydo 
boʻlishi bilan oʻzgardi. Chuqur oʻrganish modellari juda koʻp ma’lumotni 
talab qiladi, chunki bu ularni oʻqitishga asos boʻladi. Shuning uchun, 
ma’lumotlar qancha koʻp boʻlsa, model aniqroq boʻladi. 
Chuqur neyron tarmoqlari SIga misli koʻrilmagan aniqlik darajasiga 
erishishga imkon beradi. Masalan, Alexa, Google Search va Google 
Photos bilan ishlash chuqur oʻrganishdir va biz ushbu vositalardan 
qanchalik koʻp foydalansak, ular shunchalik samarali boʻladi. Sogʻliqni 
saqlash sohasida, SI texnologiyalaridan foydalangan holda MRT 
suratlarida saraton oʻsmalarining tashxisi (chuqur oʻrganish, tasvirni 
tasniflash, ob’yektni aniqlash) aniqlik nuqtai nazaridan yuqori malakali 
rentgenologlarning xulosalaridan kam emas. 
SI mavjud ma’lumotlardan maksimal darajada foydalanishga imkon 
beradi. Oʻz-oʻzidan oʻrganish algoritmlari paydo boʻlishi bilan 

---

233 
ma’lumotlarning oʻzi intellektual mulk ob’yektiga aylanadi. Ma’lumotlar 
ichidan kerakli javoblarni SI texnologiyalaridan foydalangan holda topish 
kerak. Ma’lumotlar har qachongidan ham muhimroq rol oʻynashi sababli, u 
raqobatdosh ustunlikni ta’minlashi mumkin. Raqobat muhitida bir xil 
texnologiyalardan foydalanganda eng aniq ma’lumotlarga ega boʻlgan 
texnologiya yutadi. 
Sun’iy ong inson faoliyatning barcha sohalarida yangi imkoniyatlarni 
roʻyobga chiqarish uchun ishlatilishi mumkin, shu jumladan: 
 
avtomatik ravishda yaratilishi orqali odamni monoton ishdan ozod 
qilish; 
 
dasturiy ta’minot; 
 
qarorlarni qoʻllab-quvvatlash; 
 
xavfli ish turlarini avtomatlashtirish; 
 
odamlar oʻrtasidagi aloqani qoʻllab-quvvatlash. 
SI haqidagi bahs-munozaralar qariyb 50 yildan beri davom etib 
kelmoqda. Mutaxassislar hanuzgacha uning foyda yoki zarari haqida bir 
toʻxtamga kelishgani yoʻq. Ba’zilar ularning ommalashib odamlar oʻrnini 
egallab borayotgani natijasida ommaviy ishsizlik koʻrsatkichlari oshib 
ketishi mumkinligidan tashvishdalar. Mutaxassislarning boshqa bir guruhi 
esa SIga ijobiy munosabatda boʻlish kerakligini uqtirishmoqda. Hatto IT- 
sohasidagi milliarderlar orasida ham turli qarashlar mavjud. 
Jumladan, SpaceX asoschisi Ilon Mask SIning butun boshli 
sivilizatsiyani barbod qilishiga ishonchi komil. Maskning fikricha, “SI 
insoniyat sivilizatssiyasi uchun asosiy xavfdir. SI mehnat bilan bog‘liq 
ommaviy muammolarni keltirib chiqaradi. Sababi, robotlar hamma ishni 
odamdan koʻra yaxshiroq bajara olishadi. Ilg‘or texnologiyalar ortidan 
quvish natijasida, kompaniyalar sun’iy intellekt ortidan kelib chiqadigan 
xavf-xatarni koʻrmay qolishlari mumkin”. Shuningdek, Microsoft rahbari 
Bill Geyts ham uning zarariga toʻxtalib oʻtadi. “Bir necha oʻn yildan soʻng, 
robotlar ishning katta qismini bajara boshlagach, SI shu qadar kuchayib 
ketadiki, yakunda u bizni xavotirga sola boshlaydi. Bu borada Ilon 
Maskning fikriga qoʻshilaman. Ammo nega bu savol boshqalarni 
tashvishlantirmayotganiga hech 
tushunolmayman”, – deydi Geyts. 
“Boshqalar” deganda Geyts Facebook egasi Mark Sukerbergni nazarda 
tutgan boʻlsa, ajab emas. Chunki, Mark SIga nisbatan ijobiy munosabatda 

---

234 
ekanligini bildirar ekan: “Yangi texnologiyalar har doim ham yaxshilik 
yoki yomonlik qilish maqsadida yaratilishi mumkin. SIning keng tarqalishi 
ortidan keladigan ijobiy natijani esa, yaqin 5-10 yil ichida koʻramiz”, deya 
Ilon Maskning fikriga e’tiroz bildirgan edi. 
Bugungi kunda ayrim davlatlarda robot-hamshiralar, xaydovchisiz 
transport vositalari, buyurtmani yetkazib beruvchi dronlar xizmatidan 
foydalanish 
yoʻlga qoʻyilgan. 
Hatto 
politsiya 
xodimlarining ba’zi 
vazifalarini ham maxsus robotlar bajarishyapti. Olimlar ularning 
tashqi koʻrinishini imkon qadar odamlarnikiga oʻxshatishga urinishmoqda. 
Bundan tashqari, SI jurnalistlarning doimiy koʻmakchisiga aylanib 
ulgurgan. Masalan, Associated Pressda “ishlayotgan” robotlar moliyaviy 
hisobotlarni yozib boradi. SIning qoʻllanilishi ushbu nashrda har chorakda 
beriladigan yangiliklarni 300 tadan 4400 taga oshirdi. Swiss Re sug‘urta 
kompaniyasi ma’lumotlariga koʻra, 2020 yilga kelib 4,7 mln aholi ishsiz 
qoldi. Shuningdek, ishsizlik g‘aznachilar, pochta xodimlari, hisobchilar va 
idora 
xizmatchilariga 
xavf solishi 
mumkinligi 
aytilgan. 
SI 
ularning vazifasini bemalol bajara oladi. Yuqoridagilardan tashqari, 
aksariyat iste’molchilarning robotlarga ishonch bildirmayotganligi SIning 
ommalashishiga halal berayotgan toʻsiqlardan biridir. Odamlar oʻziyurar 
mashina yoki samolyotlar xizmatini qabul qilishlari uchun biroz vaqt 
kerak, albatta. Biroq, zamonaviy texnologiyalar qurshovida oʻsib-
unayotgan yosh avlodda buning aksi boʻlib, ularni bu jarayon u qadar 
havotirga solayotgani yoʻq. Har qancha e’tiroz va tanqidlarga qaramay SI 
rivojlanishdan 
odamlarga yordam 
berishdan 
toʻxtamayapti. 
Ayniqsa, tibbiyotda uning ahamiyati tobora oshib bormoqda. Endilikda 
robotlar nisbatan murakkab jarrohlik amaliyotlarini ham uddasidan 
chiqishyapti. Robot-shifokorlarning tibbiyot hodimlari bilan oʻziga 
xos hamkorligi samaradorlikni ancha oshirdi. Medtronis kompaniyasi esa 
IBM bilan hamkorlikda qandli diabet kasalligi bilan og‘rigan bemorlar 
uchun maxsus dastur ishlab chiqdi. Mazkur dasturiy ta’minot qon 
tarkibidagi qand miqdorining favqulodda tushib ketishini 3 soat 
avval aniqlash imkoniyatiga ega boʻldi. Buning uchun shu kasallika 
chalingan 600 ta anonim bemorlarning tibbiy ma’lumotlari oʻrganib 
chiqildi. Bu endi odamlar oʻz salomatliklarini mobil qurilmalardagi 
maxsus dasturlar orqali muntazam nazorat qilib borish imkoniga ega 
boʻlishadi deganidir. Koʻrib turganingizdek, SI ning hayotimizdagi oʻrni 

---

235 
kundan-kunga chuqurlashib bormoqda. Ular insoniyatning yutug‘imi 
yoki mag‘lubiyati, degan savol ustidagi bahslar hali uzoq davom etadi. Eng 
muhimi, fantastik yozuvchi Ishoq Azimov ta’biri bilan aytganda, robotlarni 
yaratishda odamlarga zarar yetkazmaslik shior qilib olinishi kerak. 
SIdan foydalanishga asoslangan texnologik yechimlarning global 
bozori yiliga qariyb 30 foizga oʻsib bormoqda. Mutaxassislarning fikriga 
koʻra, 2024-yilga kelib uning hajmi 140 milliard dollarga yetishi mumkin. 
Sun’iy intellekt sohasidagi yetakchi mamlakatlar qatoriga AQSh, Xitoy, 
Yevropa Ittifoqi (Fransiya, Germaniya, Shvesiya, Finlyandiya), Isroil va 
Buyuk Britaniya kiradi. Hindiston, Koreya Respublikasi, Yaponiyada ham 
SI bilan bog‘liq tadqiqot ishlari jadal rivojlanmoqda.
Transport sohasida SI algoritmlarini amalga oshirishning birinchi 
amaliy natijalari allaqachon koʻrinib qoldi. Bu – ertami-kechmi 
uchuvchisiz transport vositalarida toʻliq harakatlanish imkoniyatini 
yaratadi.
Sekin-asta, ammo ishonch bilan sun’iy intellekt odamlarni ilgari 
faqat mexanik operatsiyalar amalga oshirilgan joylardan chiqishga 
majburlayapti. Bir soʻz bilan aytganda, ularning oʻrniga robot tizimlar 
kiritilgan. Yaqin kelajakda, mutaxassislarning fikriga koʻra, kassir, 
buxgalter, transport nazorati, soliq inspektori, qoʻriqchi kabi kasblar yoʻq 
boʻlib ketadi. Chunki ularning ishi mexanik xarakterga ega. Shu bilan 
birga, insonga koʻproq intellektual va ijodiy ishlarni amalga oshirish uchun 
imkoniyatlar 
ochilmoqda. 
Inson 
xohishiga 
qarab, 
rasm 
yoki 
haykaltaroshlik bilan shug‘ullanishi, she’r yoki musiqa yozishi mumkin. 
Shuningdek, kompaniyalar va davlatlar odamlarga ishlash uchun emas, 
balki oʻz-oʻzini rivojlantirish uchun pul toʻlash foydaliroq boʻlishini 
bashorat qilishmoqda. 
Jamiyatda hayotni tashkil etish uchun doimo inson ishtiroki talab 
qilingan. Ammo buning uchun miyangizni qaytadan ishga tushirishingiz 
lozim. Agar sun’iy intellekt doimiy ravishda oʻrganishda boʻlsa, unda 
odamlar ham bunga moslashadilar: uzluksiz ta’lim davri allaqachon keldi.