O‘ZBekiston respublikasi oliy va o‘rta-maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug‘Bek nomidagi o‘ZBekiston milliy universiteTI

3.3. Gender variativlik 
Sotsiolingvistikada ijtimoiy variativlikdan tashqari, gender
variativligini ham kuzatish mumkin. Masalan, yapon tilida erkak va 
ayollarning nutqiy muomalasi bir-biridan keskin farq qiladi. Erkakning 
“ayolcha” gapirishi yoki aksincha, ayolning “erkakcha” gapirishi jiddiy 
kulgili holatlarni keltirib chiqaradi. Yapon tilidagi erkak va ayol 
variantlarining farqi til tizimining barcha sathlarida namoyon bo‘ladi. 
Fonemalar va ularning moslashuvidagina bir xillik mavjud bo‘lib, ularning 
urg‘usida farqlanish ko‘zga tashlana boshlaydi. Ayniqsa, grammatika va 
leksika sathida ikki variantning bir-biridan ajralishi ko‘proq kuzatiladi. 
Masalan, 1-shaxs va 2-shaxs kishilik olmoshlari misolida (3-shaxsda 
alohida farq kuzatilmaydi), faqat 1-shaxsning eng takallufli vatakusi shakli 
erkak va ayollar tomonidan birday qo‘llaniladi. Erkaklar, asosan, boku 
(odatda), ore (betakalluf) va vasi (betakalluf, hozir eskirgan); ayollar - 
atasi (betakalluf) va atakusi (takallufli, eskirib borayotgan) kishilik 
olmoshlarini ishlatishadi. Vatasi olmoshi erkaklar tomonidan ham, ayollar 
tomonidan ham qo‘llaniladi, biroq ayollar uchun standart, erkaklar uchun 
takallufli (vatakusi ga nisbatan), shuningdek, katta yoshdagilarga xos 
olmosh sanaladi. 
Grammatik farqliliklar orasida gap oxirida keladigan modal-
ekspryessiv yuklamalar ko‘proq ajralib turadi. Yapon tiliga iltimos, 
murojaat, tasdiq va h.k. ma’nolarni hamda so‘zlovchining u yoki bu 
turdagi hissiyotlarini ifodalagan yuklamalarga boylik xosdir. Bunday 
26
Лабов У. О механизме языковых изменений // Новое в лингвистике. Вып. 7. Социолингвистика. -М., 
1975. –C. 50.
27
http://en.wikipedia.org/wiki/Received_Pronunciation. 

---

25 
yuklamalarni boshqa tilga tarjima qilish o‘ta qiyinchilik tug‘diradi. 
Erkaklar nutqiga: dzo, dze, na:, ya:, ayollar nutqiga: va, no, ma:, kasira, 
ara yuklamalari xosdir. Har ikkala variantdagi yuklamalar chekka 
hududlarga ko‘ra ham farqlanishi mumkin. Ayrim yuklamalar ma’nosiga 
ko‘ra farqlanadi: yo yuklamasi erkaklarda betakalluf, ayollarda esa 
takallufli qo‘llaniladi. Bunday turdagi farqlar kichik yoshdan boshlab 
shakllanadi
28
.
Boshqa grammatik farqliliklar hurmat shakllarini qo‘llashda 
namoyon bo‘ladi. Adabiy til me’yorlariga ko‘ra, atoqli otlardagi –kun 
betakalluf qo‘shimchasini faqat erkaklargina qo‘llay olishlari mumkin; 
ayollar bunday vaziyatlarda -san (hurmat darajasiga ko‘ra erkak variantda 
takalluf, 
ayol 
variantda 
neytrallik 
ifodalaydi) qo‘shimchasidan 
foydalanadilar.  
Qayd qilingan barcha farqlar so‘zlashuv tiliga tegishli bo‘lib, 
yozuvda, shuningdek, og‘zaki-kitobiy matnlar (teleyangiliklar yoki 
ma’ruzalar)da yozuvchining yoki so‘zlovchining jinsi u qadar aniq 
namoyon bo‘lmaydi. 
Xullas, sotsiolingvistikada til belgilarining variativligi til egasining 
ijtimoiy xususiyati (tilning ijtimoiy differensiatsiyasi), nutq muloqoti 
vaziyati (tilning funksional differensiatsiyasi) va nutq egasining 
jinsi(tilning gender xususiyatlari) kabi o‘lchovlarga bog‘liq bo‘ladi.