O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-texnologiya instituti «kimyoviy texnologiya» kafedrasi

SOVUQLIKNI XOSIL QILISH NAZARIY ASOSLARI. 
Atmosfera xavosi olti atmosfera bosimda minus 173 -176
o
S atrofida suyuklikka 
utadi. Buning uchun juda kup mikdorda sovuqlik ishlab chikarish kerakdir. Sovuqlik 
uch xilga bulinadi: 
1. Urtacha sovuqlik minus 45
o
S gacha; 
2. Mutadil sovuqlik minus 100
o
S gacha; 
3. CHukur sovuqlik minus 100
o
S dan minus 273,16
o
S gacha. 
Texnikada 120 gradus Kelvin(-153
o
S ) dan past xaroratni kriogen texnikasi 
deyiladi.Umuman past xarorat olishni ikki usuli bor: 
1)Kimyoviy; 
2)Fizik; 
Kimyoviy usulga barcha endotermik reaktsiyalar misol bulishi mumkin. Ammo 
bu usulda urtacha xaroratgacha, ya’ni minus 45
o
S gacha sovuqlik olish mumkin. 
SHuning uchun fizik usul ishlatiladi. Bunga misol bulib suyultirilgan moddalarni 

---

buglatish jarayonini kursatish mumkin. Masalan suyuk ammiakni buglanishi - minus 
45
o
S gacha sovuqlik beradi. Ammo bu usul bilan chukur sovuqlik olib bulmaydi. Fizik 
usullardan biri yukori bosimda sikilgan gazlarni drossellash, ya’ni kengayish xisobiga 
olish mumkin. Bu jarayon ikki xil bulishi mumkin: 
1.Oddiy drossellash, ya’ni sikilgan gazlarni izoentalp kengayishi, Iqconst. Bu 
jarayon xech kanday foydali ish bajarmasdan oddiy kuvurlarda amalga oshiriladi. 
2.Izoentrop boglanish, S=const, Bu jarayon kimmat baxo detanderda amalga 
oshiriladi, tashki ish bajarish yuli bilan. 
Bu jarayonlarning xammasidan riyal gazlar ishtrok etadi; ammo nazariyotda ikki xil 
gaz: ideal va real gazlar ishlatiladi.Ideal gaz deb,atom molekullari xech kanday 
tortishish va xech kanday itarish kuchiga ega bulmagan xayoliy gazga aytiladi.Real 
gaz deb,esa, atom molekullar uzaro tortishish va itarish kuchiga ega bulgan xamda uz 
xususiy xajmiga ega bulgan xakikiy gazga aytiladi.Ideal gazlar, fizika fanidan 
ma’lumki, uchta konunga buysinadi: 
1.Boyl- Mariotta R
1
V
1
=R
2
V
2
; (21.4.) 
2.Gey- Lyussak R
2
=R
1
(1+ t
o
)

; (21.5.)
3.SHarlь konuni V
2
=V
1
(1+ t)
p
(21.6.)
Real gazlarga bu qonunlarni qo’llab bo’lmaydi.