O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Mineral elementlarning fiziologik ahamiyati.
Azot. Bu birikma dastlab nafas olishni va yonishni to’xtatuvchi modda sifatida kashf etilgan. Bu so’zning lu?aviy ma'nosi ham"?ayotsiz" degandir. Biro? azot tirik organizmlar uchun muhim ?isoblangan oqsillarnuklein kislotalar hamda juda ko’p boshqa birikmalar tarkibiga kiradi.
O’simliklar uchun azot muhim element hisoblanadi . Chunki o’simlikning ma?suldorligi birinchi navbatda azot bilan ani?lanadi. Ko’pchilik ?ishlo? xo’jalik ekinlarining ?osilini kamayib ketishi azot yetishmasligi tufayli vujudga keladi. Tupro? tarkibida azot organik va mineral birikmalar - ammoiy va nitrat tuzlari sifatida uchraydi organik birikmalarga oqsil va uning parchalanishi natijasida hosil bo’ladigan birikmalar kiradi.
Azotning bir necha xil turi mavjud: organik azot, ammiakli azot va nitratli azot.
O’simliklar ko’p ?ollarda nitratli azotni yaxshi o’zlashtiradi. Bu jarayon bir qator fermentativ sistemalar yordamida amalga oshiriladi. Ularning ichida eng muhim i birinchi reaksiyani kataliz ?iluvchi nitratreduktaza fermentidir.
N03 -> NO2 -> (NNO) -- NH2ON ~" MN3
Biro? hosil bo’lgan ammiak o’simlik o’chun za?arli modda hisoblanadi . Shu sababli u har xil yo’llar bilan zararsizlantiriladi,
1. Aminokislotalarning ?osil bo’lishi. Bu yo’l aminokislotalarni hosil bo’lishida asosiy hisoblanadi .
N3S - SN2SN2 - SOON alanin
Reaksiyalarda ketokislotalardan piruvat, oksaloatsetat va ketoglutarat kislotalar ishtirok etadi.
N 3S - SO - SOON Q MN3 Piruvat
hosil bo’lgan birikmalar birlamcha aminokislotalar deb ataladi. ?olgan aminokislotalar yu?oridagi aminokislotalardan ?ayta aminlanish reaksiyasi yordamida hosil bo’ladi.
2. Amidlarning hosil bo’lishi, o’simliklar tarkibida 3 xil amid
uchraydi. Bular glutamin, asparagin va nikotin kislotasining
amididir. Ular ?uyidagicha hosil bo’ladi.
3.Karbamidning hosil bo’lishi. Ammiakni zararsizlantirish yo’llaridan eng muhim karbamidning hosil bo’lishidir. Bu jarayonda bir qator aminokislotalar ishtirok etadi. Jarayon murakkab bo’lib 5-6 reaksiyani o’z ichiga oladi va ?al?adan iborat. Bunda ornitin aminokistotasi muhim ahamiyatga ega bo’lgani uchun ornitin ?al?asi deb ataladi.
Dukkakli o’simliklarning azot bilan ozu?lanishi.
Tupro?dagi azotli birikmalar muvozanatida dukkakli o’simliklarning atmosferadagi azotni o’zlashtirishi muhim o’rin egallaydi. Bu jarayonda azot to’plovchi tuganak bakteriyalarning ahamiyati katta. Tajribali de?konlar, dukkakli ekinlar ayni?sa beda, sebarga, no’xot hamda loviya tupro? unumdorligini oshirishni ilgaridan bilganlar.
Dukkakli o’simliklar ildizida tuganak bakteriyalar atmosferadagi azotni o’zlashtirishi va bu jarayon mexanizmlari yaxshi o’rganilgan. harbir dukkakli o’simlik o’ziga xos bakteriyalarga ega bo’ladi. Masalan beda ildizlaridagi bakteriyalar, no’xot ildiziga xos bakteriyalar. Yeryon?o? ildizidagi bakteriyalar va ?okazo.
Dukkakli o’simliklar ildizlarida 3 xil pigment ?izil, ?o’n?ir va yashil pigmentlar mavjudligi ani?langan. Bu pigmentlar, ayni?sa gemoglabinga o’xshash leggemoglobin pigmenti molekulyar azotni o’zlashtirishda muhim ahamiyatga ega.
Ayrim dukkakli o’simliklar tuganaklaridan azotni
o’zlashtiruvchi hujayrasiz shiralar ajratib olingan bo’lib,
nitrogenaza deb ataladi. Ularning tarkibida temir molibden va
bosh?alar mavjud. Ma'lum sharoitlarda bu preparatlar ?avoda
azotni o’zlashtirishni tezlashtiradi. Tekshirishlar shuni ko’rsatadiki nitrogenaza anaerob sharoitlarda faollashadi, leggemoglobin esa kislorod bilan ta'minlashda ishtirok etadi.
?ozirda "nitrogen" preparatlari o’?it sifatida ?ishlo? xo’jaligida keng ?o’llanilmo?da.
Fosfor. O’simliklar tarkibida fosfor ortofosfat kislota va uning tuzlari sifatida uchraydi. quruq moddaning taxminan 0,2%-ni tashkil qiladi . Fosfor o’simliklar tarkibidagi turli xil birikmalar tarkibida uchraydi. Bularga oqsil lar, nuklein kislotalar, karbonsuvlar va lipidlar kiradi. Ular yana nukleotidlar, kofermentlar tarkibida hamda za?ira modda sifatida polifosfatlar va fitin tarkibiga kiradi.
Fosfor o’simliklarda moddalar almashinuvi jarayonida muhim ahamiyatga ega. U energiya almashinuvi asosini tashkil qiladi . Fosfor elementi o’simlikning o’sishi va rivojlanishini harxil bos?ichlarida turlicha o’zlashtiriladi. Organik fosfor ayni?sa za?ira moddalar parchalanish jarayonida ko’p bo’ladi. Masalan, unayotgan uru?larda organik birikmalar tarkibidagi fosfor parchlanib erkin fosforga aylanadi.
O’simliklar asosan ikkita davrda fosforni o’zlashtiradilar. Birinchi davr uru? unib chi??andan keyingi 2-3 xafta ichida bo’lib, bunda fosfor tutuvchi organik birikmalar parchalanib, erkin fosfor ko’payadi. Ikkinchi davr meva va uru?larni pishishga ya?in va?tda mineral fosfat sifatida o’zlashtirilib, fitin va boshka fosfor tutuvchi organik birikmalar tarkibida to’planadi. Fosforni o’?it sifatida ortofosfat kislotaning tuzlari-superfosfat ishlatiladi. Xozirgi davrda fosfor murakkab o’?itlar tarkibida hamishlatiladi. Isti?bolli o’?it turlariga yu?ori konsentratsiyaga ega bo’lgan polifosfatlarni misol ?ilib ko’rsatish mumkin.
Kaliy. Mineral elementlarning ichida eng muhim i bo’lib, to’?imalardagi mi?dori 0,5 - 1,5 % - gacha boradi. Ko’p va?t davomida quruq moddaga nisbatan kaliy kuldan tayyorlangan (ro1az'ez - kul). Kaliyni hujayra ichidagi mi?dori, tashqimu?itga nisbatan 100-YUOOgacha ko’pdir.
Kaliyni za?irasi tupro?da hamko’p bo’lib, fosforga nisbatan 8-40 marta, azotga nisbatan 5-50 marta oshi?dir, tupro?dagi kaliyning eruvchan tuzlari (),5-2%) ozi?lanishining eng yaxshi man'baidir.
O’simlik hujayralaridagi kaliyni 10% - i vakuolalarda bo’ladi. U hujayra shirasining asosiy kationi hisoblanadi . Kaliy tipik ?arakatchan elementdir, u hujayra membranalari orqaliosonlik bilan o’tganligi uchun manfiy zaryadlarni neytrallashda muhim ahamiyatga ega, hujayradagi suvning mi?dori hamko’p ji?atdan kaliyni konsentratsiyasi bilan ani?lanadi. Ular fermentlarning faolligini oshirishida muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga kaliy barg o?izchalarini ochilib - yopilishini hamnazorat ?ilishda ishtirok etishi ani?langan.
Kaliy elementi o’simliklarning o’sishini boshlan?ich bos?ichlarida ko’p mi?dorda o’zlashtiriladi. Kaliy elementining konsentratsiyasi sabzavot va poliz ekinlari tarkibida ko’p bo’ladi. Kaliy elementini yetishmasligi fotosintez jarayoniga salbiy ta'sir ko’rsatadi.