O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Tekshirish uchun savollar:
1. O’simliklar ucho’n zarur elementlarning soni 16 ta deb takidlangan. Bularga yana boshqa elementlarni ham qo’shish mumkinmi?
2. Organik birikmalar tarkibida asosan azot, fosfor va oltingugurt uchraydi. Boshqa elementlarning vazifasi nimadan iborat?
3.Mineral elementlar qanday guruhlarga bo’linadi?
4.Nima uchun azot mineral elementlar ichida eng mu?umi hisoblanadi ?
5. Fosfor elementining energiya almashinuvidagi ahamiyati nimadan iborat?
6. Kaliy elementining hujayra ichida ko’p bo’lishini sabablarini ko’rsating?
7. Dukkakli o’simliklarning ?avodagi azotni o’zlashtirishi qanday tushuntiriladi?
8 - ma'ruza
Meneral elementlarning o`simliklar tomonidan o`zlashtirilishi. Mineral o’g’itlardan foydalanishning fiziologik asoslari.
Mavzu rejasi:

1. 
   O’simliklardagi boshqa makroelementlar va mikroelementlar.
   

2. Tuproq orqali oziqlanish
Adabiyotlar: 1. 133-137; 155-157; 3. 253-264; 4. 296-312.
Tayanch so’zlar: oltingugurt, kalsiy, mikroelement, molibden, temir, xloroz, mis, marganes, diffuziya, faol ko’chirilishi.
Yuqoridagi ma'ruzamizda makroelementlardan azot, fosfor va kaliyga batafsil to’xtalib o’tgan edik. Bu elementlar mineral u?itlar sifatida hamkeng qo’llaniladi. Bulardan tashqari o’simliklar yana bir qator makroelementlardan foydalanadi.
Oltingugurt. Bu element asosiy ozuqa hisoblanadi . O’simlik tarkibidagi miqdori 0,2-1,0% ni tashkil qiladi . qaytarilgan holda oltingugurt oqsil tarkibida, bir qator aminokislotalar, vitaminlar va glutation tarkibida uchraydi.
Oltingugurtga, ayni?sa oqsil ga boy o’simliklarning (beda) talabi katta bo’ladi, ammo butguldoshlar oilasiga mansub bo’lgan xantal o’simligi eng ko’p mi?dorda oltinguturtni o’zlashtiradi.
Tuproqda oltingugurt anorganik va organik shaklda uchraydi.
Tuproqda u SaSO4, MgSO4, NaSO4 kabi tuzlar ko’rinishida bo’ladi.
Sul'fatli sho’r tupro?larda oltinguturt mi?dori 60%-gacha borishi
mumkin. Oksidlanish darajasi past bo’lgan CO2 va o’ta qaytarilgan
N2S noorganik birikmalar o’simliklar uchun za?arli hisoblanadi .
Keyingi va?tlarda o’simliklar oltingugurt man'bai sifatida
atmosferadagi CO2 ni o’zlashtirishi mumkin degan ma'lumotlar ham
bor. Oltinguturtga xos bo’lgan muhim xususiyat organik birikmalarda disul'fat bo?larini hosil ?ilib, molekulalarning tur?unligini oshiradi. Ularga xos bo’lgan yana bir muhim xususiyat hujayraning oksidlanish-?aytarilish potensialini yu?ori darajada sa?lab turishdir. Oltingugurtni yetishmasligi ayrim aminokislotalar, oqsillarsinteziga salbiy ta'sir ko’rsatadi, o’simliklarni o’sishi sekinlashadi.
Kalsiy. O’simliklar tarkibida 02,%-gacha bo’ladi. Kalsiy hujayra devorini musta?kamlashda, hujayra metabolizimini bosh?arishda muhim ahamiyat kasb etadi. U organik kislotalar bilan reaksiyaga kirishib, kalsiyli tuzlar hosil qiladi . Kalsiy dukkakli o’simliklarda ko’p bo’ladi. Ko’pchilik o’simliklarning vegetativ organlarida to’planadi. O’simlik uru?larida, ayni?sa chigitda inozitfosfat kislotaning kalsiyli tuzi (fitin) ko’p uchraydi. hujayrada kalsiy ko’pincha pektin moddasi bilan bo?langan bo’ladi. Bu kalsiyni almashinadigan za?irasi hisoblanadi . U yana xloroplast, mitoxondriy, va yadroda hambiopolimerlar bilan kompleks ?olda uchraydi.
Kalsiy modda almashinuv jarayonida ko’pdan-ko’p vazifalarni bajaradi. Ular membrana strukturalari, membranalar orqalio’tadigan ion o?imlari va bioelektrik ?odisalar bilan bo?langandir. Kalsiy ta'sirida bir qator fermentlar faollashadi. Kalsiy yetishmaganda yosh organlarining o’sishi sekinlashadi. Ildiz sistemasi hamzararlanadi, yon ildizlar va ildiz to’kchalarining hosil bo’lishi to’xtaydi. Odatda bizning ?ududimizdagi tupro?lar kalsiyga boydir.
Magniy. O’simliklar tarkibida quruq moddaga nisbatan 0,17%-ni tashkil etadi.
U o’simliklar tarkibida kaliy, azot va kalsiydan keyin to’rtinchi o’rinni egallaydi. Magniy mi?dori ?is?a kunli o’simliklar - makkajo’xori, ?o’za va bosh?alarning tarkibida ko’p bo’ladi. U xlorofill molekulasini hosil ?ilishda ishtirok etadi, bir qator fermentlarning faolligini oshirishda aktivator vazifasini bajaradi. Uning ko’p mi?dori ribosomalarda joylashgan bo’ladi.
Magniyni mi?dori ko’pincha ?umlo? tuproklarda ko’p bo’ladi bo’z tupro?lar magniyga boy bo’ladi.
Mikroelementlar. O’simliklar ?ayotida mikroelementlar hammineral o’?itlar kabi muhim ahamiyatga ega. Ular mi?dor ji?atdan ?oyat kam bo’lishiga ?aramay, o’simliklar ?ayotida turli tuman vazifalarni bajaradi. Modda almashuvning deyarlik barcha reaksiyalarida u yoki bu mikroelement ishtirok etishi ani?langan. Mikroelementlar fermentlar, vitaminlar tarkibiga kiradi, va shu tari?a fiziologik jarayonlarni bosh?arishda ishtirok etadi. Tupro? tarkibidagi mikroelementlarning mi?doriga ?arab, meyorda, ko’p va kam element tutuvchi tupro?larga bo’linadi. Bu birinchi navbatda ona jins tarkibiga, o’simliklar ?oplamining ?arakteriga, tupro?ning madaniylashgan darajasiga, yo?inlar, va yerga berilayotgan mineral va organik o’?itlar sifatiga bog’liq.
O’simliklar tomonidan o’zlashtirilayotgan mikroelementlar mi?dori harxil bo’ladi. U o’simlik turi, navi, minta?aning tupro? va i?lim sharoitlari, agrotexnik tadbirlar ?arakteriga bog’liqdir. Mikroelementlar o’simliklar tomonidan anionlar va kationlarni o’zlashtirilishni osonlashtiradi, o’simliklarni meva hosil ?ilishiga ta'sir ko’rsatib, ?osildorlikni oshiradi. Ular ?ishlo? xo’jalik ekinlarining ?osilini sifatiga hamta'sir qiladi .
Mikroelementlar oksidlanish - ?aytarilish reaksiyalarida ishtirok etadi, azot va karbonsuvlar almashinuvida muhim ahamiyat kasb etadi. Ular o’simliklarni turli xil kasalliklarga va no?ulay sharoitlarga nisbatan chidamliligini oshiradi. Ular yetishmasa o’simliklar kasallanadi va ?atto o’lishga hamolib keladi.
Molibden. O’simliklarning o’sishi va rivojlanishiga ta'sir qiladi . O’simliklar MoO4 - anioni sifatida o’zlashtiradi, asosan yosh organlarda to’planadi, ayni?sa bargda, xloroplastlarda ko’p bo’ladi. U asosan azot almashinuvida muhim ahamiyat kasb etadi. Nitratlarni ?aytarilishda ishtirok etadi. O’simlik tarkibidagi askorbat kislota mi?doriga ta'sir ko’rsatadi.
Dukkakli o’simliklar, sabzavotlar molibdenni ko’p talab qiladi . Nordon tupro?larda molibden mi?dori kam bo’ladi. Molibden yetishmasa o’simlikni o’sishi to’xtaydi,
Temir. Oksidlanish - kaytarilish reaksiyalarida ishtirok etuvchi fermentlar tarkibiga kiradi va nafas olish jarayonida ishtirok etadi. Temir elementining yetishmasligi nafas olish va fotosintez jarayonlarigi ta'sir etib, barglar sargayadi (xloroz kasaligi) va tezda tushib ketadi. Odatda tupro?larda temir mi?dori yetarli darajada bo’ladi va u deyarli o’?it sifatida ishlatilmaydi.
Marganes - muhim mikroelement bo’lib, deyarlik barcha o’simlliklar unga talabchan bo’ladi. Xujayraga MpQQ shaklida o’tadi. U bargda ko’p to’planadi. O’simliklarning nafas olish jarayonida, oksidlanish - ?aytarilish reaksiyalarida, organik birikmalarni hosil bo’lishini tezlashtirishda ahamiyati katta. Bu element yetishmasa o’simlik barglarida do?lar hosil bo’ladi. Barg tomirlarini orasida sari? do?larni hosil qiladi . O’?it sifatida foydalaniladi.
Mis. O’simliklar misni SiQQ kation sifatida foydalanadi. O’ ko’pchilik fermentlarning tarkibiga kiradi va koferment vazifasini bajaradi. Fotosintez jarayonida ishtirok etuvchi oqsil tarkibida mis mi?dori ko’p bo’lib, 0,57%-ni tashkil etadi. O’simliklarni o’suvchi ?ismlari va uru?larda mis ko’p bo’ladi. Uning 70%-ga ya?in bargda, xloroplastlarda to’plangan. O’simliklarni tashqino?ulay sharoitlarga bo’lgan chidamliligini oshiradi. Misning yetishmasligi o’simliklarda xloroz kasalligini paydo qiladi , o’sish, gullash jarayonlarini kechiktiradi. Daraxtlarni eng yu?ori ?ismi ?urib koladi.
Tuprok, orqaliozu?lanish. Mineral moddalar tupro?dan o’simlikka ildiz orqalio’tadi. Ularni ildiz orqalio’zlashtirilishda ya'ni ildizning yuza ?ismidan uning o’zak ?ismiga (ksilema paychalariga) o’tishida barcha ildiz to’?imalari ishtirok etadi. Biro? harbir to’?ima o’ziga xos vazifani bajaradi. Mineral moddalarni o’simlik bo’ylab ?arakati transpiratsiya va ildiz bosimi ?isobiga amalga oshiriladi.
Tuprok orqali oziqlanish mexanizmlari turlicha:
Oddiy diffuziya.
Faol ko’chirilish.
Ekzo-, va endotsitoz.
Oddiy diffuziya yo’li bilan moddalarni ko’chirilishi odatda ko’p konsentratsiyadan kam konsentratsiyaga ?arab harakat qiladi masalan tashqimu?itda hujayraga nisbatan mineral elementlar ko’p bo’lganda diffuziya kuzatiladi.
Faol ko’chirilishda moddalar kam konsentratsiyada ko’p konsentratsiyaga ?arab harakat qiladi . Bunda metabolik energiya ?isobiga moddalar ko’chiriladi, hujayra membranalarida maxsus damlagichlar bo’lib, ular NQ, NaQ, KQ ionlarini faol ko’chirilishi ta'minlaydi. Mineral moddalar o’simlik bo’ylab ?arakati 2 xil bo’ladi.
1. Apoplast ya'ni ?o’jayralararo yoki erkin bo’shli? bo’ylab harakat ?ilish.
2. Simplast - ildiz hujayralarining protoplastlari to’plami orqaliharakat bo’lib, plazmodesmalar tufayli bo’ladi. Simplastga membrana orqali o’tgan modda keyinchalik plazmademalar orqalinaychalarga o’tadi.
Suv hujayralararo bo’shli? orqaliharakat ?ilib erigan moddalarni hamhujayralarga o’tishini ta'minlaydi. Tabiiy biotsenozlarda tupro?dan o’zlashtirilgan mineral moddalarning bir ?ismi yana yerga ?aytib tushadi.
?G`?., ekinlari ekilgan maydonlarda esa mineral elementlarning mi?dori yil sayin kamayib boradi. Bu o’simlikning turi, uning ?osildorligi tupro?-i?lim sharoitlariga bog’liq.
Tupro?ni unimdorligini kamayishiga yo’l ?o’ymaslik va yu?ori hosil olish uchun hardoim dalani o’?itlab turish kerak. O’?it mi?dori harxil yo’llar bilan jumladan fiziologik tekshirish yordamida hamani?lanadi.