O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Mineral o’g’itlardan foydalanishning fiziologik asoslari
Mavzu rejasi:

1. Sug’oriladigan yerlarda mineral ug’itlarni qo’llash.

2. O’g’itlar tizimi.
3. Mikoriza va rizosfera.
Adabiyotlar: 1.158-15-65; 3. 270-276; 4. 340-343;
Tayanch so’zlar: o’?itlar tizimi, organik o’?it, mineral o’?it, bakterial o’?it, mikoriza, rizosfera.
Tabiiy biotsenozlarda tupro?dan o’zlashtirilgan birikmalarning ko’pgina ?ismi o’simlik barglari, poyalari va shoxlari bilan yana yerga ?aytadi. ?ishlo? xo’jalik ekinlarining ?osili yi?ishtirib olinganda esa bir ?ism mineral elementlar hosil bilan birga chi?ib ketadi. Bu mineral elementlar ko’p-ozligi o’simlik turi, hosil mi?dori, tupro? va i?lim sharoitlariga bog’liq bo’ladi. ?o’za bir tonna ?osili bilan yerdan 30-60 kg azot, 10-20 kg fosfor, 30-80 kg kaliy olishi ani?langan. Tupro?ni tarkibidagi mineral elementlarni mi?dorini bir me'yorda sa?lab turish uchun hamda ekinlardan yu?ori hosil olishga imkon yaratish uchun o’?itlardan foydalanish zarur.
Libixning "minimum ?onuniga" ko’ra ?osilni darajasi tupro?da kam mi?dorda uchraydigan element tomonidan belgilanadi. O’?itlarni ?o’llash ?isobiga bu elementni ko’paytirish yo’li bilan ?OSILdorlikni birmuncha ko’tarishga erishish mumkin. ?ozirgi paytda o’?itlar tizimi ishlab chi?ilgan bo’lib, bunda tupro? unumdorligi, i?lim sharoitlari, o’simlik navining biologik xususiyatlari, o’?it tarkibi va uni xususiyatini ?isobga olgan ?olda o’?itlarni ?o’llash hisoblanadi .
Tupro? va o’simliklarning mineral tarkibini ani?lash uchun bir qator usullardan foydalaniladi. Bularga vegitatsion va dala usullari, bargni diagnostika ?ilish usuli kiradi. O’?itlar turli tuman bo’lib, mineral va organik, sanoat (azotli, kaliyli, mikroo’?itlar) va maxalliy (go’ng, torf, kul), oddiy (faqat bitta element) va murakkab (ikki va undan orti? element) o’?itlarga bo’linadi. Tupro? faolligini oshiruvchi o’?itlar bakteriyali o’?itlar deb ataladi. Bularga nitrogen, azotbakterin va fosfobakterinlar misol bo’ladi.
Mikoriza va rizosfera. Yuksak o’simliklarning ildizlari uchini, ko’pincha, tupro?da yashovchi zamburu?larning mitselliylari o’rab oladi va ?atgo ildiz hujayralariga hamkirib boradi. O’simlik ildizi bilan zamburu?larning bunday hamkorli?da yashashi mikoriza deb ataladi. Mikoriza xodisasi ko’pchilik yuksak o’simliklarda, jumladan eman, ninabargli daraxtlar, bu?doy va bosh?alarda uchraydi.
Mikoriza ?odisasi hamo’simliklar hamzamburu?lar uchun foydalaidir. Zamburu?lar o’simliklar uchun bo’lgan ozu?alarni o’zlashtirishni osonlashtiradi va o’zlari hamozu?lanadi. Ko’pchilik daraxtlarni tagida o’ziga xos zamburu?lar o’sadi. Mikorizalar yordamida o’simliklar ildiz orqalito’?ridan-to’?ri organik birikmalarni hamo’zlashtiradi. Mikoriza yuksak o’simliklarning ildiz tizimini faolligini oshiradi.
Yuksak o’simliklarning ildiz tizimi tupro? rizosferasi bilan o’rilgan bo’ladi. Bu tupro? ildizdan chi?adigan shiralar, o’lgan ildiz tukchalari va bosh?alarga boy bo’lib, bakteriyalar uchun ozu?a mu?iti vazifasini bajaradi.
Rizosfera doirasida bakteriyalarning mi?dori bir necha yuz ming marotaba ko’p bo’ladi. Bunday sharoitlarda o’simliklar tupro? orqaliozu?lanishi tezlashadi. Shu bilan birga rizosferada sintezlanish jarayonlari hamtez boradi. Ma'lumki, mikrorganizmlar o’zlaridan turli xil birikmalar: o’stiruvchi moddalar, vitaminlar, fermentlar va boshqa birikmalarni ajratadi. Ular o’simliklar tomonidan turli moddalarni o’zlashtirishiga imkon yaratadi va o’simliklarni rivojlanishini faollashtiradi.
O’simlik ildizlari hamturi xil moddalarni tupro??a chi?arish xususiyatiga ega va ular ildiz shiralari deb ataladi. Ular kislotali, ish?orli va neytral bo’ladi. Kislotali moddalar suvda erimaydigan birikmalarni parchalanishini tezlashtiradi. ?ar-xil o’simliklar o’ziga xos ildiz shiralarga ega bo’ladi. Bu xususiyat bilan ko’pincha ularni ?osildorligiga salbiy ta'sir ?ilish xususiyatini bo?laydilar. Bir joyni o’ziga bir necha yil davomida bir xil o’simlik ekilsa (monokul'tura) uni ?osildorligi kamayadi. Bu ?odisa tupro?da yetarli o’?itlar bo’lganda hamkuzatiladi.Boshqa ekin ekilsa yu?ori hosil berishi kuzatiladi. Bu xodisa tuprokda bir o’simlik uchun zararli bo’lgan mikroorganizmlarni to’planishi va ular shu o’simlik uchun zararli bo’lgan moddalarni ajratishi sabab bo’ladi deb ?araladi.