O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tillar fakulteti

Matn
«Matn» atamasi ilmiy adabiyotlarda turlicha talqin qilinadi. О‘zbek tilining izohli lug‘atida¹¹ matn sо‘zining arabchadan о‘zlashganligi, eskirgan kitobiy sо‘z ekanligi va aynan tekst sо‘zi anglatgan ma’noga tengligiga ishora qilinadi. Izohli lug‘atning 156-betida tekst sо‘ziga quyidagicha ta’rif beriladi: [r‹lat] 1.Yozilgan, kо‘chirilgan yoki bosilgan ijodiy, ilmiy asar, nutq, hujjat va shu kabilar yoki ularning bir parchasi; matn. Maqolaning teksti. 2.Muzika asariga, masalan biror kuyga, opera, romans va shu kabilarga asos bо‘lgan she’r, sо‘z. 3.Poligrafiyada yirik shriftlardan birining nomi. Bu ta’rifda matnning asosiy xususiyatlari tо‘g‘ri kо‘rsatilgan. Faqat axborot-kommunikatsiya vositalari- ning taraqqiy etishi natijasida matn (tekst) sо‘zi anglatadigan ma’no yanada ortganligini kо‘rishimiz mumkin. Kompyuterda terilgan matn formati Word, RTF matn, oddiy matn, formatlangan matn, gipermatn kabilar ham iste’molda faollashdi.
Bugungi kun tilshunosligida matn tilning alohida yirik birligi (supersintaktik butunlik) va matn tilshunosligi deb atalayotgan sohaning asosiy obyekti sifatida talqin qilinadi. Matnni tadqiq etishda uni sо‘z birikmasi va gapdan farqlash lozimligi, matnning ham о‘z kategoriyasi va qonuniyatlari borligi aytiladi. Tilshunos M.X.Hakimov ilmiy matn tadqiqiga bag‘ishlangan dissertatsion ishida bu haqda shunday yozadi: Matn sо‘zining lug‘aviy ma’nosida birikish, bog‘lanish tushunchalarining borligi, shuning uchun matn tarkibi о‘zaro qaysidir bog‘lovchilar yordamida birikishini о‘rganish «Matn tilshunosligi» sohasining asosiy muammolaridan biri bо‘lib qoldi. Matn birliklarining о‘zaro bog‘lanishini ifoda etuvchi takror va uning bir necha kо‘rinishi, olmosh turkumiga oid ba’zi sо‘zlar, gapning sо‘roq shakliga xos bо‘lgan kо‘rinishining matn hosil qilishdagi vazifalari matn tilshunosligida alohida о‘rin tutadi.¹² Mazkur ishda muallif «matn» atamasini «nutq», «kontekst» kabi boshqa lingvistik atamalardan farqlash lozimligini ta’kidlaydi. Nutq og‘zaki va yozma shakllarda namoyon bо‘ladi. Nutqning yozma shakli matn atamasi ifodalaydigan mazmunga muvofiq keladi. «Nutq subyektdan adresatga yо‘naltiriluvchi nutqiy faoliyat hisoblanadi. Matn esa faqat obyektiv informatsiyadan iborat bо‘lmay, balki о‘ziga pragmatik mazmunni ham qamrab olgan nutqning material kо‘rinishidir».¹³ Tilshunos olim M.Arriv «Diskurs, ifoda (recit) va bular orasidagi aloqani maydonga keltiradigan butunlikka matn deyiladi»¹⁴ deydi. Ilmiy adabiyotlarda kontekst atamasi nutqiy vaziyat mahsuli deb kо‘rsatiladi. «Kontekst – bu bir leksik yoki grammatik birlik asosida ifodalangan ma’no yoki tushunchani oydinlashtirish uchun keltirilgan, tuzilgan minimal nutq birligi. Qoida bо‘yicha bu – sо‘z birikmasi, ba’zan gap, kamdan-kam abzats yoki yaxlit matnga teng keladi».¹⁵ Masalan, tuyoq sо‘zi hayvonga aloqador a’zo hisoblanadi: Loyi kо‘pirib yotgan yо‘lda ot taqalari, mol tuyoqlaridan hosil bо‘lgan chuqurchalarni limmo-lim tо‘ldirgan sariq zardoblar jimirlab, yoni-veridan sirqib yotardi (P.Tursun). Mazkur sо‘z insonga nisbatan qо‘llanilganda salbiy ottenka birinchi planga chiqadi: Obrо‘ying borida tuyog‘ingni shiqillatib qol. Kontekst sо‘zlarning semantik ma’nosi reallashadigan о‘ziga xos maydon, nutqiy vaziyat hisoblanadi. Bu о‘rinda S.D.Katsnelsonning quyidagi fikrini keltirib о‘tish о‘rinli: «Borliqning mavjud dalillari lug‘atlarda berilganidek alohida sо‘zlarda emas, balki nutqiy aloqalarda, tugal xabarlarda, matnlarda, ularning minimal bо‘lagi bо‘lgan gaplarda aks etadi... Sо‘zlar va ular ma’nolarining ong va borliqqa munosabati gap orqali bog‘langan, gapdan tashqarida ular faqat potensial birlikdir, xolos. Ularni mexanizmning detallariga qiyoslash mumkin, ularning vazifasi faqatgina butun bir mexanizm bilan aloqada tushuniladi».¹⁶
Tilshunos E.Qilichev «Matnning lingvistik tahlili» deb nomlangan kitobida «Matn – hamma elementlari о‘zaro zich aloqada bо‘lgan va avtor nuqtai nazaridan ma’lum bir maqsadga yо‘naltirilgan nominativ – estetik axborotni ifodalovchi murakkab tuzilma» degan ta’rifni keltiradi. I.R.Galperin matnning ma’lumot berish, bо‘linuvchanlik, kogeziya (aloqalar sistemasi), kontinium (vaqt va makon izchilligi), qismlar avtosemantiyasi, retrospeksiya va prospeksiya, modallik, yaxlitlik va tugallanganlik kabi sakkiz kategoriyasi mavjudligi haqida ma’lumot beradi. Umuman matn, deyilganda nutqiy jarayon mahsuli bо‘lgan, tugallangan, yozma shaklda mavjud bо‘lgan, adabiy shakllangan, superfrazali birliklardan tuzilgan, leksik, grammatik, logik, stilistik aloqalar bilan bog‘langan, aniq maqsadli va pragmatik qurilmali nutqiy asarni tushunmoq kerak. Tilshunos I.Rasulovning fikricha, gapdan katta birlik murakkab sintaktik butunlik bо‘lib, u fikran va sintaktik jihatdan о‘zaro bog‘liq bо‘lgan gaplar birlashmasidan iborat. Unda fikr gapga nisbatan ancha tо‘liq bо‘ladi. Hozirgi davrda matn turlari va ularga xos bо‘lgan belgi-xususiyatlarni aniqlash davom etmoqda. Biz matnning о‘ziga xos belgilari sifatida axborot berish, mustaqil gaplar yoki murakkab sintaktik butunlikdan tashkil topishi, tarkibiy qismlar orasida mazmuniy va sintaktik aloqalarning mavjudligi, makon va zamon izchilligi, yaxlitligi va tugallanganligi, bir umumiy mavzuga egaligi kabilarni tushunamiz. Matn ana shunday belgilarni о‘zida mujassamlashtirgan murakkab kommunikativ - sintaktik butunlikdir. ¹⁷ Y. M. Lotman «matn ifodalilik (ma’lum bir fikr ifodalangan bо‘lishi), chegaralanganlik (mazmun va ifodadagi meyoriylikning bо‘lishi) va struktural butunlik belgilariga ega bо‘lishi lozim»¹⁸ligini ta’kidlaydi. Ayniqsa, badiiy matn uchun mazkur belgilar favqulodda muhim ahamiyat kasb etadi.
Matn uslubiy mohiyatiga kо‘ra ilmiy matn (tezis, maqola, ma’ruza, annotatsiya, taqrizlar), badiiy matn (nasriy va nazmiy asarlar), rasmiy matn (ma’lumotnoma, qaror, buyruq, tavsifnoma, tavsiyanomalar), ommabop matn (maqola, suhbat, tabrik va xitob nutqi matnlari ) kabi tarmoqlarga bо‘linadi. Biz ushbu qо‘llanmada faqatgina badiiy matn haqida fikr yuritamiz.