O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov
Molekula kinetik energiyasining temperaturaga bog‘liqligi
Download 4 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Masala yechish namunalari 1 - m a s a l a .
- 2 - m a s a l a .
- Mustaqil yechish uchun masalalar
- Òest savollari 1.
- Asosiy xulosalar Molekular-kinetik nazariyaning asosiy qoidalari
- X BOB. ÒERMODINAMIKA ASOSLARI
- Òermodinamik parametrlar.
- Òermodinamik jarayonlar.
- Qaytar va qaytmas jarayonlar.
- Molekulalarning erkinlik darajalari.
- Ideal gazning ichki energiyasi.
Molekula kinetik energiyasining temperaturaga bog‘liqligi. Ideal gaz molekulasi ilgarilanma harakat kinetik energiyasining o‘rtacha qiymati
>
> =
0 0 2 kv 2 v (40.9) ifoda yordamida aniqlanadi. Agar molekula o‘rtacha kvadratik tezligi- ning (40.8) dagi ifodasidan foydalansak, < > =
× =
kT m E kT 0 0 0 3 3 2 2
> =
0 3 2 ni olamiz. Bu formuladan ko‘rinib turibdiki, T = 0 da <E 0 > = 0,
ya’ni 0 K da molekulalarning ilgarilanma harakatlari to‘xtaydi va, demak, bosim ham nolga teng bo‘ladi. Shunday qilib, termodinamik temperatura ideal gaz molekulalari ilgarilanma harakat o‘rtacha kine- tik energiyasining o‘lchovidir. Gazning temperaturasi qancha yuqori bo‘lsa, molekulalarning tezligi va, demak, kinetik energiyasi ham shuncha katta bo‘ladi. Sinov savollari 1. Molekulaning idish devoriga beradigan impulsi nimaga teng? 2. Gaz molekular-kinetik nazariyasining asosiy tenglamasi. 3. Molekula o‘rtacha kvadratik tezligining temperaturaga bog‘liqligi. 4. Molekula o‘rtacha kinetik energiyasining temperaturaga bog‘liqligi. 5. Absolut nol temperaturada mo- lekula o‘rtacha kinetik energiyasining qiymati nimaga teng bo‘ladi? 6. Ideal gazning temperaturasi nimaning o‘lchovi?
kulalari soni aniqlansin. Berilgan: m = 0,2 kg; N 2 . —————— v = ? N = ? Yechish. Azotning modda miqdorini v m M = ifodadan aniqlaymiz. Azot uchun Ì = 28 × 10 –3
kg/mol. Moddadagi molekulalar sonini esa N = v × N
10 Fizika, I qism www.ziyouz.com kutubxonasi
146 ifodadan topish mumkin. Bu yerda N A = 6,02 · 10 23 mol
–1 — Avogadro soni. Massaning qiymatidan foydalanib hisoblaymiz: - × = =
3 0, 2
28 10 7,14mol
mol ;
23 dona = 4,3 · 10 24 dona.
J a v o b : v = 7,14 mol ; N=4,30 · 10 24 dona. 2 - m a s a l a . Ballonda, 2 mPa bosim ostida 400 K temperatura- da turgan azotning zichligi r hisoblansin. Berilgan: p = 2 mPa = 2 · 10 –3 Pa; Ò = 400 K. ——————————— r = ? Agar
m V r = zichlik ekanligini e’tiborga olsak, .
× r = Bu yerda R = × - 8 31 , J mol Ê ãàç
molyar doimiysi, - = × - 3 kg 28 10
mol M azotning molyar massasi ekanligini e’tibor- ga olib, berilganlar yordamida topamiz: - - - × × × × r = = × 3 3 8 3 3 2 10
28 10 8, 31 400 m m
kg 1,68 10
. J a v o b : r = 1,68 · 10 –8
kg m . Mustaqil yechish uchun masalalar 1. Kislorod normal sharoitda, sig‘imi 11,2 l bo‘lgan idishni to‘ldi- rib turibdi. Gazning modda miqdori n va uning massasi m aniqlan- sin. (n = 0,5 mol; m = 16 g.) Yechish. Ideal gazning holat tengla- masini yozamiz: pV RT m M = . Bu ifodada ba’zi o‘zgarishlar kiritib olamiz:
m V p M R T = × × . www.ziyouz.com kutubxonasi 147 2. Bitta osh tuzi molekulasining molyar massasi M va massasi m 0 topilsin. (M = 58,5 · 10 –3 kg/mol; m 0 = 9,72 · 10 –26 kg.)
3. Ballonda 100 °C temperaturali gaz bor. Gazning bosimi ikki marta ortishi uchun uni qanday temperaturagacha qizdirish kerak? (t 2 = 473 °C.) 4. 240 cm 3
sig‘imli kolbada 290 K temperatura va 50 kPa bosim ostida saqlanayotgan gazning modda miqdori va molekulalarining konsentratsiyasi aniqlansin. (n = 4,98 mol; n = 1,25 · 10 25 m –3 .) 5. Qanday temperaturada geliy atomining o‘rtacha kvadratik tezligi ikkinchi kosmik tezlikka teng bo‘ladi? (Ò=20,1 kK.) 6. Òemperaturasi 300 K bo‘lgan kislorod molekulasining o‘rtacha kinetik energiyasi aniqlansin. - é ù < > =
× ë û E 20 1,24 10 J. Òest savollari 1. Istalgan moddaning bir molidagi molekulalar soni qancha va qanday ataladi? A. Loshmidt soni — 2,7 · 10 25 m 3 . B. Avogadro soni — 6,02 · 10 23 mol
—1 . C. Bolsman doimiysi — 1,38 · 10 —23 J/K.
D. Gazning universal doimiysi — 8,31 · J . K.mol 2. Òo‘g‘ri javob ko‘rsatilgan qatorni aniqlang. „Izotermik jarayonda...“ A. ... V va T o‘zgaradi; p o‘zgarmaydi. B. ... p va T o‘zgaradi; V o‘zgarmaydi. C. ... p va V o‘zgaradi; T o‘zgarmaydi. D. ... tashqi muhit bilan issiqlik almashish bo‘lmaydi. E. Hamma parametrlar o‘zgaradi.
lamasini toping: A. .
T = m
B. pV = pT. C. . m M pV RT = D. . mRTV M p = E. pV = const. 4. Òemperaturaning Kelvin shkalasi bo‘yicha olingan 200,15 K qiymatiga Selsiy shkalasidagi qanday qiymat mos keladi? www.ziyouz.com kutubxonasi
148 A. –273 °C. B. –173 °C. C. –73 °C. D. 273 °C. E. 73°C.
5. Ikki mol suvning massasi qanchaga teng? A. 32 g.
B. 18 g. C. 16 g.
D. 36 g. E. Javob keltirilmagan. 6. Idishdagi gaz molekulalarining konsentratsiyasi 2 marta kamaysa va o‘rtacha kvadratik tezligi 4 marta oshsa, gaz bosimi qanday o‘zgaradi? A. 2 marta oshadi. B. 2 marta kamayadi. C. 8 marta oshadi. D. 8 marta kamayadi. E. O‘zgarmay qoladi.
A. 101325 Pa; 273,15 K. B. 10 6
C. 760 mm. sim. ust; 273,15 K. D. 102326 Pa; 0 °C. E. Òo‘g‘ri javob A, C. 8. Modda qachon gaz holatda bo‘ladi? A.
> ? min k p E E B.
> × =
p E E min
C. < > =
k k E E min
D. < > ³
k p E E min
. E. Javob keltirilmagan. Asosiy xulosalar Molekular-kinetik nazariyaning asosiy qoidalari: 1. Barcha moddalar juda kichik zarralar — atomlar va molekula- lardan tashkil topgan; 2. Bu atomlar va molekulalar doimo uzluksiz xaotik harakat holatida bo‘ladi; 3. Istalgan moddalarning zarralari orasida o‘zaro ta’sir – tortishish va itarishish kuchlari mavjuddir. Bu kuchlar elektromagnit tabiatga ega. Birlik atom massasi m 0 = 1,66 · 10 –27 kg.
Modda miqdori moddadagi molekulalar sonining 0,012 kg ugle- roddagi molekulalar soniga nisbati bilan aniqlanadigan kattalikdir. Uning SI dagi birligi 1 mol.
molekulalar mavjud. U N A = 6,02 · 10 23 mol
–1 ga teng. Avogadro qonuni. Normal sharoitda 1 mol gaz - = × 3 3 0 m mol 22, 41 10 V hajmni egallaydi. www.ziyouz.com kutubxonasi
149 Quyidagi shartlarni qanoatlantiruvchi gaz ideal gaz deyiladi: 1. Gaz molekulalarining xususiy hajmi gaz egallab turgan idishning hajmiga nisbatan e’tiborga olmaydigan darajada kichik; 2. Gaz molekulalari orasida o‘zaro ta’sir kuchlari mavjud emas; 3. Gaz molekulalarining o‘zaro va idish devorlari bilan urilishlari absolut elastik.
Fizik atmosfera = 1,013 · 10 5 Pa = 760 mm.sim.ust. Òermodinamik temperatura va xalqaro amaliy temperatura shkalalari quyidagicha bog‘langan: T = 273,15 + t. 0 K ga absolut nol temperatura deyiladi. 1. < >
k p E E min
da modda gaz holatida; 2. <
> =
p E E min
da modda qattiq holatda; 3. <
>» k p E E min
da modda suyuq holatda bo‘ladi. Boyl—Mariott qonuni: p · V = const. Gey-Lyussak qonuni: V = V 0 (1 + at). Sharl qonuni: p = p 0 (1 + at). Bir mol gaz uchun pV m = RT va istalgan miqdordagi gaz uchun m M pV RT = — Klapeyron—Mendeleyev tenglamalari. Gaz bosimi va temperaturasi orasidagi bog‘lanish p = nkT. Molekular-kinetik nazariyaning asosiy tenglamasi 2 0
3 .
N V p m =
>
Molekula kinetik energiyasining temperaturaga bog‘liqligi 0 3
. E kT < >= www.ziyouz.com kutubxonasi 150 X BOB. ÒERMODINAMIKA ASOSLARI Òermodinamikaning rivojlanishi ko‘p jihatdan issiqlik mashina- larining foydali ish koeffitsiyentini o‘rganish bilan bog‘liqdir. Fransuz injeneri S a d i K a r n o 1824- yilda chop etilgan «Olovning harakatlantiruvchi kuchi haqida o‘ylar» nomli ishida issiqlik mashinasining unumdorligi ishchi moddaga emas, balki isituvchi va sovituvchilar temperaturalarining farqiga bog‘liq, degan xulosani ilgari surdi. Òermodinamika shundan so‘ng K l a p e y r o n , J o u l , K l a u - z i u s , M a y y e r , Ò o m s o n va boshqalarning ishlarida rivojlantirildi. Òermodinamika quyidagi o‘ziga xos xususiyatlarga ega: — moddalarning atomlardan tashkil topganligi e’tiborga olinmaydi; — makroskopik sistemaga xos bo‘lgan kattaliklar bilangina ish ko‘riladi; — nazariya tajriba natijalariga asoslanib yaratiladi; — moddalarning xossalari xarakteristik parametrlari (zichlik, yopishqoqlik va hokazo) ko‘rinishida ifodalanadi. Òermodinamikani o‘rganishda quyidagilarni yodda tutmoq zarur.
Òermodinamik usulning asosi — sistemaning holatini belgilovchi parametrlarining qiymatlarini aniqlashdir. Òermodinamik parametrlar yoki holat parametrlari deb termodi- namik sistema xossalarini xarakterlovchi fizik kattaliklar majmuasiga aytiladi. Odatda, holat parametrlari sifatida temperatura, bosim va solishtirma hajm tanlanadi.
modinamik muvozanat holatini xarakterlovchi fizik kattalik. Bosim — suyuqlik yoki gaz tomonidan birlik yuzaga ta’sir etadigan perpendikular kuch bilan aniqlanuvchi fizik kattalik. Solishtirma hajm — birlik massaning egallagan hajmi. U zichlikka teskari kattalik: 1 .
m r = = v SI dagi birligi [ ] [ ]
[ ] 3 3 3 m 1 m m kg 1 kg kg , 1 . V m = = = v www.ziyouz.com kutubxonasi 151 Òermodinamik jarayonlar. Òermodinamik sistemaning holati vaqt o‘tishi bilan o‘zgarmasa, u holda makroskopik sistema termodinamik muvozanat holatida bo‘ladi. Òermodinamikada faqat muvozanat holatlar qaraladi. Òermodinamik sistemaning hech bo‘lmaganda birorta parametri- ning o‘zgarishi termodinamik jarayon deyiladi. Òermodinamik jara- yonda sistema boshlang‘ich holatdan oraliq holatlar orqali oxirgi holatga o‘tadi. Bu o‘tish qaytar va qaytmas bo‘lishi mumkin.
oxirgi holatdan boshlang‘ich holatga o‘sha oraliq holatlar orqali, atrof-muhitda hech qanday o‘zgarish ro‘y bermasdan o‘tishiga ayti- ladi. Uzun ilgakka osilgan og‘ir mayatnikning tebranishi qaytar jara- yonga yaqin bo‘ladi. Bu holda kinetik energiya amalda to‘la potensial energiyaga aylanadi. Shuningdek, teskarisi ham o‘rinli. Muhitning qarshiligi kichik bo‘lganligi sababli tebranish amplitudasi sekin ka- mayadi va tebranish jarayoni uzoq davom etadi. Ma’lum qarshilikka uchraydigan yoki issiq jismdan sovuq jismga issiqlik uzatish bilan ro‘y beradigan har qanday jarayon qaytmas bo‘ladi. Amalda barcha real jarayonlar qaytmas jarayonlardir.
M a z m u n i : ichki energiya; molekulalarning erkinlik darajalari; ideal gazning ichki energiyasi.
lardan tashkil topgan va ma’lum U ichki energiyaga ega. Òermodinamik sistemaning ichki energiyasi deb molekulalarning o‘zaro ta’sir energi- yalari va ularning issiqlik harakat energiyalarining yig‘indisiga aytiladi. Ichki energiya termodinamik sistemaning bir qiymatli funksiyasidir, ya’ni sistemaning har bir holatiga ichki energiyaning aniq bir qiymati to‘g‘ri kelib, u sistema bu holatga qanday qilib kelib qolganiga mutlaqo bog‘liq emas. Agar gaz qizitilsa, molekula va atomlarning tezliklari ham ortadi, bu esa ichki energiyaning ortishiga olib keladi. Agar bosim yoki solishtirma hajm o‘zgartirilsa, bu ham ichki energiyaning o‘zgarishiga olib keladi, chunki molekulalar orasidagi masofa va, demak, ularning o‘zaro ta’sir potensial energiyalari ham o‘zgaradi. Odatda, sistemaning ichki energiyasi Ò = 0 K da nolga teng deb hisoblanadi, lekin bu muhim ahamiyatga ega emas. Chunki sistema bir holatdan ikkinchisiga o‘tganda ichki energiyaning o‘zgarishi DU ahamiyatga ega bo‘ladi. www.ziyouz.com kutubxonasi
152 Molekulalarning erkinlik darajalari. Molekulaning erkinlik darajasi deb uning fazodagi o‘rnini to‘la aniqlash uchun zarur bo‘lgan, bir- biriga bog‘liq bo‘lmagan koordinatalarning umumiy soniga aytiladi. Bir atomli gazning molekulasi uchta ilgarilanma harakat erkinlik darajasiga ega: i = i ilg
= 3; (59- a rasm). Ikki atomli molekula uchta ilgarilanma va ikkita aylanma harakat erkinlik darajasiga ega: i ilg
= 3, i ayl
= 2 (59- b rasm). Ikki erkin o‘q atrofida aylanishi mumkin: i = i ilg + i ayl = 5.
Uch atomli molekula uchta ilgarilanma va uchta aylanma harakat erkinlik darajasiga ega: i ilg = 3; i ayl = 3 (59- d rasm). Uch atomli gaz har uchala o‘q atrofida ham aylanishi mumkin:
ilg
+ i ayl
= 6. Molekulalarning erkinlik darajalari nechta bo‘lishidan qat’iy nazar ularning, albatta, uchtasi ilgarilanma bo‘ladi. Ilgarilanma harakat er- kinlik darajasining hammasi teng kuchli bo‘lib, ularning har biriga bir xil 0 1 3 E < > energiya to‘g‘ri keladi, ya’ni: 0 1 1 3 2 , E E kT < >
> = =
(41.1) bu yerda < E > ning (40.10) ifodasidan foydalandik. Klassik fizikada energiyaning erkinlik darajalari bo‘yicha tekis taqsimoti haqida Bolsman qonuni o‘rinli. Bu qonunga muvofiq termodinamik muvozanatdagi statistik sistemaning har bir ilgarilanma va aylanma erkinlik darajalariga 1 2 kT energiya to‘g‘ri keladi. Demak, molekulaning o‘rtacha energiyasi 2 ,
E kT < > =
(41.2) bu yerda i — molekulaning to‘la erkinlik darajasi. Ideal gazning ichki energiyasi. Ideal gazning molekulalari bir- birlari bilan o‘zaro ta’sirlashmaganligi uchun ularning o‘zaro ta’sir à b d 59- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 153 potensial energiyalari nolga teng. Demak, ideal gazning ichki energi- yasi molekulalar kinetik energiyalarining yig‘indisiga teng bo‘ladi. 1 mol gazning ichki energiyasini topish uchun bitta molekulaning o‘rtacha kinetik energiyasi < E > ni molekulalar soni N
ga
ko‘paytirishimiz kerak: 2 2 , A m i i U kT N RT = × =
(41.3) bu yerda k · N A = R ligi hisobga olingan. Istalgan miqdordagi ideal gazning ichki energiyasini quyidagicha topamiz:
2 2 , m m m m i i M M U vU U RT v RT = = = =
(41.4) bu yerda: M — molyar massa, v — modda miqdori. Sinov savollari 1. Òermodinamikaning jadal rivojlanishini nima taqozo etgan? 2. Òermodinamika o‘ziga xos qanday xususiyatlarga ega? 3. Òermodinamik sistema deb nimaga aytiladi va u qanday parametrlar bilan xarakterlana- di? 4. Òermodinamik parametrlar deb qanday kattaliklarga aytiladi? 5. Òermodinamik usulning asosi nimadan iborat? 6. Òemperatura qanday kattalik? 7. Bosim qanday aniqlanadi? 8. Solishtirma hajm qanday aniqlanadi? 9. Òermodinamik muvozanat holat deb qanday holatga aytiladi? 10. Òermodinamik jarayon deb nimaga aytiladi? 11. Qaytar jarayon deb qanday jarayonga aytiladi? 12. Qaytmas jarayon deb qanday jarayonga aytiladi? 13. Real jarayonlar qanday jarayonlar? 14. Òermodinamik siste- maning ichki energiyasi. 15. Sistemaning ichki energiyasi qachon nolga teng bo‘ladi? 16. Sistema parametrlarining o‘zgarishi ichki energiyaning o‘zgarishiga olib keladimi? 17. Molekulaning erkinlik darajasi deb nimaga aytiladi? 18. Bir, ikki, uch atomli gazlarning erkinlik darajalari nechta? 19. Ilgarilanma harakat erkinlik darajasiga qanday energiya to‘g‘ri keladi? 20. Energiyaning erkinlik darajalari bo‘yicha Bolsman taqsimoti. 21. Ideal gaz molekulalarining o‘zaro ta’sir potensial energiyasi nimaga teng? 22. Bir mol ideal gazning ichki energiyasi nimaga teng? 23. Istalgan miqdordagi ideal gazning ichki energiyasi. www.ziyouz.com kutubxonasi
|
ma'muriyatiga murojaat qiling