O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi k. Z. Xomitov, F. A. Hamidova birja ishi

Tayanch so‘zlar: tovar birjasi, rasmiy narx kotirovkasi va standartlar 
bo‘yicha bitimlar tuzish, tovarlar ulgurji bozori, talab va taklif real nisbati, mu-
vozanatli narxlar, investitsiyalash, sug‘urta operatsiyalari, birja konyukturasi, 
birja statistikasi, birja faoliyatini statistik tadqiq etish, bozorni narx haqida ax-
borot bilan ta’minlash, riskni sug‘urtalash, bozorda raqobat uchun sharoitlar 
yaratish, «kesh» (cash) kassa bitimlari, «spot» kassa bitimlari.
Nazorat savollari:
1. Birja faoliyatini tashkil etish asoslari nimalardan iborat?
2. Birja faoliyatini tashkil etish tamoyillarini ayting.
3. Birjada narxlar qanday shakllanadi?
4. Fond birjasida savdo ishtirokchilari qanday tartibda ro‘yxatga olinadi?

---

26
III BOB
BIRJA A’ZOLARI VA
ISHTIROKCHILARI
3.1. Brokerlik idoralari
Birjada savdo tarmog‘i o‘tkazishda, odatda, ko‘p odamlar 
ishtirok etadi. U yerda ishlayotganlar aniq soni har kuni, ba’zida 
esa har soat o‘zgarib turadi. Kimdir savdo halqasida bir necha soat 
bo‘lib, so‘ng tanaffusga chiqishi va yana savdoning oxirlarida qay-
tishi mumkin. Bozor favqulodda faollik holatida bo‘lganida zal 
to‘lib ketishi ham mumkin. Savdo zaliga kirish cheklangan. Bir-
ja vositachilari savdo zalida ishtirok etadiganlardan biri sanaladi. 
Ular qatoriga brokerlar va maklerlar kiradi.
Broker – bu ishlab chiqaruvchi va diler o‘rtasidagi yoki diler va 
iste’molchi o‘rtasidagi munosabatlarda agent sifatida qatnashadi-
gan vositachi. Brokerlar faqat komission mukofotlar oladi.
Brokerlik idorasi birjada asosiy operatsion bo‘g‘in hisoblanadi. 
U birja ma’muriyati vaqt-vaqti bilan o‘tkazib turadigan tender sav-
dolarida sotib olinishi mumkin bo‘lgan to‘liq birja a’zosining joyi 
mavjudligida tashkil etilishi mumkin. Bitta to‘liq qatnashchi joyiga 
faqat bitta brokerlik idorasi tashkil qilinishi, o‘z navbatida, u bro-
kerlar belgilangan sonini bepul akkreditatsiyalashi mumkin.
Brokerlik idorasi mijozlar bilan brokerlik xizmatlari ko
£
rsatish 
haqida shartnomalar tuzish, shuningdek, o‘z hisobidan harakat qi-
lish huquqiga ega. O‘z xizmatlari uchun brokerlik firmalari tuzi­
ladigan bitim turi bilan ham, topshiriq turi bilan ham belgilanadigan 
mukofot oladi. Komission to‘lovlar har oy uchun qat’iy belgilan-
gan miqdorda yoki har bitta bitim uchun foydadan olinadigan foiz 
ko‘rinishida olinishi mumkin.
27
Dunyoning eng yirik brokerlik kompaniyalari:
– «Morgan Stepin» (AQSH);
– «Solaman braders» (AQSH);
– «Merrim Linch» (AQSH);
– «Nashura» (Yaponiya);
– «Dayva sekyuteriz», «SDJ. Uorbkurg», (Buyuk Britaniya);
– «Dalkiniyen sekyuritiz» (Kanada).
Mijozlar va brokerlik idoralari o‘rtasidagi munosabatlar ular 
tuzadigan shartnoma va bitimlar asosida vujudga keladi. Bunday 
bitimlar bir nechta bo‘lishi mumkin: odatda, doimiy mijoz bilan 
belgilangan muddatga tuziladigan brokerlik xizmatlari ko‘rsatish 
uchun shartnoma; mijozga o‘z brokeridan birja axboroti yoki mi-
jozni qiziqtirayotgan tahliliy sharh olish imkoniyatini beradigan 
axborot xizmatlari ko‘rsatish uchun shartnoma. Shuningdek, bosh-
qa bitimlar ham tuzilishi mumkin, masalan, vakillik yoki qo‘shma 
faoliyat haqidagi bitimlar.
Mijoz bilan ishlashda brokerlik idorasi o‘z birjasining hisob-ki-
tob firmalaridan birida bu mijoz bilan ishlash uchun hisob raqami 
ochadi. Broker bilan belgilangan turdagi bitim tuzish haqida keli-
shib olar ekan, mijoz unga topshiriq beradi, bu topshriqlar variant-
lari xilma-xil bo‘lishi mumkin. Masalan, bitta idoraning brokerlik 
xizmatlari ko‘rsatish haqidagi shartnomasida mijoz brokerga qu-
yidagi topshiriq turlarini beradi:
– tovarni joriy birja narxida sotib olish;
– tovarni joriy birja narxida sotish;
– tovarni joriy birja narxidan qimmatga sotib olmaslik;
– tovarni joriy birja narxidan arzonga sotmaslik;
– tovarni uning narxi belgilangan qiymatga yetgan paytda sotib 
olish;
– tovarni uning narxi belgilangan qiymatga yetgan paytda so-
tish;
– tovarni brokerning xohishi bilan sotib olish;
– tovarni brokerning xohishi bilan sotish.

---

28