O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi k. Z. Xomitov, F. A. Hamidova birja ishi

4.2. Birja a’zolari majburiyatlari
Birjaga a’zolik ma’lum bir huquqlar beradi va qator majburi-
yatlarni bajarish bilan bog‘liq bo‘ladi.
Birjaning to‘liq a’zosi oladigan asosiy huquq – birja halqasida 
mustaqil bitimlar tuzishga ruxsatdir. Aytib o‘tilganidek, birjaga a’zo 
emaslar birja operatsiyalarini faqat birja a’zolari orqali amalga oshi-
rishlari mumkin, birja halqasida birja bitimi tuzish huquqi avtoma-
tik ravishda emas, a’zo belgilagan tayyorgarlikdan o‘tgan va bilim-
donlik bo‘yicha minimal talablarga javob bergandan so‘ng beriladi. 
Shundan keyin u halqaga kirish imkonini beradigan savdogar (mak-
ler) belgisini oladi. Unga nisbatan yo‘l qo‘yadigan xatolari natijasida 
qo‘shimcha zarar ko‘rishi mumkinligi tufayli, shuningdek, makler 
belgisiga ega bo‘lganlar, qoidaga ko‘ra, halqaga kirish imkoniga ega 
bo‘lmaganlarga nisbatan ko‘proq hajmda operatsiyalar o‘tkazishi sa-
babli ularga qattiq moliyaviy talablar qo‘yiladi.
Birja a’zosining ikkinchi muhim ustunligi birja operatsiyalari 
o‘tkazish xarajatlarining nisbatan pastligidir. Odatda, a’zo bo‘lma-
ganlar har bir bitim bo‘yicha 2 sentdan 75 sentgacha birja yig‘imi 
to‘laydilar. Shu bilan bir paytda birja a’zolari, qoidaga ko‘ra, bun-
day yig‘imlardan ozod etiladi.
33
Birjaga a’zolik birja shartnomalarini sotib olish va sotishda 
birjaga a’zo bo‘lmaganlardan olinadigan komission mukofotlar 
ko‘rinishida ma’lum bir daromad olish imkonini ham beradi.
Nihoyat, birjaga a’zolikning muhim afzalligi birja boshqaruvida 
ishtirok etish yoki boshqarish, birjaning faoliyat qoidalarini ishlab 
chiqish yoki o‘zgartirish, namunaviy shartnomalar shartlarini bel-
gilash, bozor axborotlarini birjaga a’zo emaslardan oldinroq olish 
imkoniyati hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasining «Tovar birjalari va birja savdosi 
to‘g‘risida»gi Qonuniga muvofiq birjani ta’sis qilishda quyidagilar 
ishtirok etishi mumkin emas:
– davlat hokimiyati va boshqaruvi oliy va mahalliy organlari;
– banklar va belgilangan tartibda bank operatsiyalarini amalga 
oshirish litsenziyasini olgan kredit muassasalari;
– sug‘urta va investitsion kompaniya va fondlari;
– jamoat, diniy va xayriya tashkilotlari va jamg‘armalari;
– qonunchilikka muvofiq tadbirkorlik faoliyatini amalga oshira 
olmaydigan jismoniy shaxslar.
Ta’sischilar soni qanchalik ko‘p va ularning moddiy-moliyaviy 
ahvoli qanchalik kuchli bo‘lsa, ular birjaga shunchalik katta yor-
dam ko‘rsata oladi deb hisoblanadi. Vaholanki, ta’sischilar sonin-
ing ko‘pligi birjani boshqarishni qiyinlashtiradi.
Birja a’zosi deb, uning nizom kapitalini shakllantirishda ishtirok 
etadigan, a’zolik badallari yoki birja mulkiga boshqa maqsadli 
badallar kiritadigan va ta’sis hujjatlarida ko‘zda tutilgan tartibda 
uning a’zosiga aylangan shaxslarga aytiladi.
Birja a’zosi belgilangan quyidagi huquqlarga ega:
– birja savdosida ishtirok etish;
– birjaning me’yoriy hujjatariga muvofiq uni boshqarishda qat-
nashish;
– foydani taqsimlashda ishtirok etish va ta’sis hujjatlarida ko‘zda 
tutilgan hollarda dividend olish;
– birja savdosida qatnashish huquqini ijaraga berish (belgilan-
gan tartibda va faqat bitta yuridik shaxsga).

---

34
Birja a’zolari soni cheklangan bo‘lib, u nizom fondi hajmiga 
va bitta aksiyaning nominal qiymatiga bog‘liq. Aksiya birja a’zosi 
huquqlaridan foydalanish imkonini beradi. U biqadagi «joy» ba-
hosini ifodalaydi. Joy – bu birja a’zosining mulkidir. U birja a’zosi 
birjadan chiqadigan taqdirda sotib yuborilishi yoki ijaraga berili-
shi mumkin. Joyning bahosi Birja qo‘mitasi tomonidan belgilana-
di, u talab va taklifga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, 1991-yil (bahorda) 
RTXB aksiyalari 2470 ming so‘mdan (nominali 100 ming so‘m), 
1991-yil noyabrida 7600 ming so‘mdan sotilgan. 1990-yil Chikago 
tovar birjasi to‘liq a’zosining joyi 406 ming dollarga sotilgan. Ush-
bu birjada 1991-yil to‘liq a’zolik joyini 445 ming dollarga sotish, 
405 ming dollarga sotib olish taklifi tushgan.
Chet elllarda tovar birjalarida turli a’zolar guruhlari mav-
jud. Masalan, London metall birjasida birja a’zolari ikki guruhga 
ajratilgan: individuallar (prinsipallar) bitimlarni o‘z nomidan tuza-
di: a’zo-vakillar bitimlarni ularning vakili hisoblangan tirma yoki 
kompaniyalar nomidan tuzadi.
«Tovar birjalari va birja savdosi to‘g‘risida»gi Qonunga mu-
vofiq O‘zbekistonda ham ikki xil birja toifalari ko‘zda tutilgan:
– to‘liq a’zolar – birjaning barcha seksiyalarida (bo‘lim, bo‘lin-
ma) birja savdosida ishtirok etish huquqiga ega bo‘lgan a’zolar:
– to‘liqsiz a’zolar – mos keluvchi seksiyalarda (bo‘lim, bo‘lin-
ma) va birjaning ta’sis hujjatlari va birja seksiyalari (bo‘lim, bo‘lin-
ma) a’zolarining umumiy yig‘ilishida belgilangan birja savdosida 
ishtirok etish huquqiga ega bo‘lgan a’zolar.