O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi k. Z. Xomitov, F. A. Hamidova birja ishi

Tayanch so‘zlar: brokerlik joyi, birja savdolari, rasmiy dilerlar (mar-
ket-meykerlar), listing tadbiri, qimmatli qog‘ozlar kotirovkasi, delisting.
Nazorat savollari:
1. Brokerlik joyi deganda nimani tushunasiz?
2. Brokerlik joyiga egalik qilish qanday amalga oshiriladi?
3. Rasmiy dilerlar (market-meykerlar) tavsifini bering.
4. Listing tadbiri qanday amalga oshiriladi?
5. Qimmatli qog‘ozlar kotirovkasi nima va u qanday o‘rnatiladi?
57
VII BOB
BIRJA ISHIDA VOSITACHILIK
FAOLIYATI
7.1. Birja ishida vositachilik amaliyoti
Birja ishida vositachilik faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi. 
Bunday faoliyatni, asosan, investitsiya vositachilari o‘zlarining 
qo‘l ostidagi treyderlari yordamida amalga oshiradi.
Shuningdek, investitsiya vositachilari (broker-dilerlar) fond bo-
zorining professional ishtirokchilari ichida ko‘p sonli va eng tajri-
bali guruhni tashkil etadi.
Vositachilik yoki topshiriq shartnomasi, yoxud mijozning vo-
sitachisi, yoki ishonchli vakili sifatida qimmatli qog‘ozlarga doir 
bitimlarni tuzish uchun berilgan ishonchnoma asosida ish olib bo-
ruvchi yuridik shaxs brokerdir.
Mijozlarning bitimlar tuzish uchun brokerga berilgan qimmatli 
qog‘ozlari va pul mablag‘lari, shuningdek, broker tomonidan shart-
nomalar asosida mijozlar bilan tuzilgan bitimlar bo‘yicha olingan 
qimmatli qog‘ozlar va pul mablag‘lari broker tegishlicha Qimmatli 
qog‘ozlar markaziy depozitariysida va bankda ochadigan (ochiladi-
gan) alohida hisobvaraqda (hisobvaraqlarda) turishi kerak.
Broker o‘ziga mijozi tomonidan topshirilgan pul mablag‘lari-
dan, mijozga uning topshiriqlari ko‘rsatib o‘tilgan pul mablag‘lari 
hisobidan bajarilishini yoki ular mijozning talabiga binoan qaytari-
lishini kafolatlagan holda o‘z manfaatlarini ko‘zlab foydala nishga, 
agar bu mijoz bilan tuzilgan shartnomada nazarda tutilgan bo‘lsa, 
haqlidir.
Brokerga pul mablag‘laridan o‘z manfaatlarini ko‘zlab foy-
dalanish huquqini bergan mijozlarning pul mablag‘lari brokerga 

---

58
bunday huquqni bermagan mijozlarning pul mablag‘lari turgan 
hisobvaraqdan (hisobvaraqlardan) alohida bo‘lgan hisobvaraqda 
(hisobvaraqlarda) turishi kerak. Broker o‘z pul mablag‘larini bu 
hisobvaraqqa (hisobvaraqlarga) o‘tkazishga haqli emas, Qonun 
hujjatlarida belgilangan tartibda pul mablag‘larini mijozlarga qay-
tarish va (yoki) mijozlarga qarz berish hollari bundan mustasno.
Broker har bir mijozning pul mablag‘lari hisobini yuritishi, qim-
matli qog‘ozlarga doir bitimlar va operatsiyalarni faqat mijozning 
topshirig‘iga binoan va u bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq amal-
ga oshirishi, amalga oshirilgan bitimlar va operatsiyalar to‘g‘risida 
unga hisobot berib borishi shart.
Qimmatli qog‘ozlarni sotib olish va (yoki) sotish narxini osh-
kora e’lon qilish orqali ushbu qimmatli qog‘ozlarni o‘zi e’lon qil-
gan narxlarda sotib olish va (yoki) sotish majburiyati bilan o‘z no-
midan hamda o‘z hisobidan qimmatli qog‘ozlarga doir oldi-sotdi 
bitimlari tuzuvchi yuridik shaxs dilerdir. Diler qimmatli qog‘ozlar 
narxidan tashqari ularga doir oldi-sotdi shartnomasining boshqa 
muhim shartlarini: sotib olinadigan va (yoki) sotiladigan qimmatli 
qog‘ozlarning eng kam va eng ko‘p miqdorini, shuningdek, e’lon 
qilingan narxlarning amalda bo‘lish muddatini oshkora e’lon qilish 
huquqiga ega. Ushbu e’londa qimmatli qog‘ozlarga doir oldi-sotdi 
shartnomasining boshqa muhim shartlari ko‘rsatilmagan taqdirda, 
diler o‘z mijozi taklif qilgan muhim shartlar asosida shartnoma 
tuzishi shart. Diler qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdi shartnomasini 
tuzishdan bo‘yin tovlagan taqdirda, unga nisbatan shunday shart-
noma tuzishga majbur qilish haqida va (yoki) mijozga yetkazil-
gan zararlarning o‘rnini qoplash to‘g‘risida da’vo qo‘zg‘atilishi 
mumkin.
Yuridik shaxsni – investitsiya vositachisini tugatish faqat qim-
matli qog‘ozlar bozorini tartibga solish bo‘yicha vakolatli davlat 
organi investitsiya vositachisi o‘z mijozlariga tegishli bo‘lgan qim-
matli qog‘ozlarni qaytarganligini yozma ravishda tasdiqlaganidan 
keyin amalga oshirilishi mumkin.
Birja boshqaruvi tomonidan belgilangan tartibda ro‘yxatdan 
o‘tgan birja a’zolari birja bitimlarining ishtirokchilari hisoblanadi. 
59
Birja a’zosiniug faqat birjada muayyan qoidalarga muvofiq ro‘y-
xatdan o‘tgan va ishonchnoma asosida faoliyat yurituvchi trey-
derlari birja a’zosi nomidan bitimlar tuzish huquqi bilan birja sav-
dolarida ishtirok etishi uchun ruxsat beriladi.
Birja a’zosi o‘zining treyderi (treyderlari) tomonidan birjada 
amalga oshiriladigan barcha harakatlar uchun javobgardir. Trey-
derlarning noto‘g‘ri yoki ruxsat etilmagan harakatlari natijalari 
uchun birja javobgar emas.
Birja savdo zaliga birja savdolarida bitim tuzmaslik sharti bilan 
kirish uchun quyidagilarga ruxsat beriladi:
– birjaning bosh makleri;
– birja maklerlari;
– savdo tizimining belgilangan tartibdagi faoliyatini ta’minlov-
chi birja mutaxassislari;
– birja boshqaruvi raisi, uning o‘rinbosarlari;
– qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solish bo‘yicha vakolatli 
davlat organining vakolatli vakillari;
– qonunda ko‘zda tutilgan tartib va hollarda boshqa shaxslar.
Savdolarni vaqtinchalik to‘xtatib qo‘yish va to‘xtatish huquqi 
bilan savdolar jarayoniga tezkor aralashish huquqiga keyinchalik 
o‘z harakatlarini yozma rasmiylashtirish bilan, birja boshqaruvi rai-
si, uning o‘rinbosarlari, birjaning bosh makleri, qimmatli qog‘ozlar 
bozorini tartibga solish bo‘yicha vakolatli davlat organining vako-
latli vakillari ega.