O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi «organik kimyо»

Olish usullari. 1.Tiyingan uglevodorodlardan degidrogenlash orqali olish:

2.Spirtlarni degidratlash usuli bilan olish:

Katalizator sifatida H₂SO₄, H₃PO₄ va Al₂O₃ ishlatish mumkin. Ikilamchi butil spirtidan Al₂O₃ yordamida buten-2 olinadi:

Reaktsiya Zaytsev A.M. qoidasi bo’yicha ketib, vodorod vodorodi kam uglerod atomidan ketadi.
3.Molekulasida bitta uglerod atomi tutgan birikmalardan alkanlar, alkenlar va aromatik birikmalarni olish mumkin. Buning uchun tseolit katalizatoridan foydalaniladi:

Uglerod(II)- oksidini temir, kobal’t, nikel katalizatorlari ishtirokida qaytarilsa alkanlar va alkenlarning aralashmasi hosil bo’ladi:

Agar katalizator sifatida kobal’t olinsa alkenning unumi 80 % ga etadi.
4.Alkenlarni mono- yoki digalogenli birikmalardan ishqorning kontsentrlangan yoki spirtdagi eritmasi ta’sirida olish mumkin:
CH₃CH₂CH₂CH₂Br + NaOH  CH₃CH₂CH=CH₂ + NaBr +H₂O
Digalogenli birikmalardan rux metali yordamida qizdirish orqali alken olinadi: R-CHX-CHX-R + Zn  R-CH=CH-R + ZnX₂
5.To’rtlamchi ammoniy asoslaridan qizdirib alken olinadi:
[(CH₃CH₂CH₂)₃N⁺-CH₃]OH^-CH₃CH=CH₂+H₂O+CH₃CH₂CH₂)₂N-CH₃
6.Dien va alkinlarni selektiv katalizatorlar ishtirokida vodorod bilan qaytarib alken olinadi:

7.Neftni kreking qilishda hosil bo’ladigan mashsulotlarni bosim ostida shaydab alkenlar olinadi.
8.Kimirni kokslash jarayonida hosil bo’ladigan gazlardan shaydab alkenlar olinadi.
Nazorat savollari:

0. 
   Quyidagi alkenlarni tuzilish formulalarini yozing: 3-me­til­­penten-1, 2,3,5-trimetilgeksen-2, simm-metiletiletilen, nosimm-dipropiletilen.
   
1. 
   C₄H₈, C₅H₁₀ va C₆H₁₂ larning izomerlarini tuzilish formulalarini yozing va sistematik nomenklaturada nomlang.
   
2. 
   3-brom-2,2-dimetilpentan va 3,4-dibrom-2,2-di­metilpentandan qanday reagentlar ta’sir ettirib alken olish mumkin.
   
3. 
   Galoidalkil va bir atomlik spirtlardan nosimmetrik- dimetiletilen, trimetiletilen va 3-metilgeksen-1 larni sintez qilish reaktsiya tenglamalarini yozing.
   
4. 
   CH₃CH₂(CH₃)C=C(CH₂CH₃)(CH₂CH₂CH₃) ning tsis- va trans- izomerlarini tuzilish formulalarini yozing va nomlang.
   

Adabiyot:

1. 
   O.Ya.Neyland Organicheskaya ximiya. M.: «Visshaya shkola». 1990. S. 102-106.
   
2. 
   A.N.Nesmeyanov, N.A.Nesmeyanov Nachala organicheskoy ximii. Kniga 1. M.: 1969. S. 260-265.
   
3. 
   Dj.Roberts, M.Kaserio osnovi organicheskoy ximii. chast’ 1. M.: «Mir», 1978. S. 171-194.
   
4. 
   A.Terney Sovremennaya Organicheskaya ximiya. T. 1. M.: «Mir», 1991. S. 294-300.
   
5. 
   R.Morrison, R.Boyd Organicheskaya ximiya. M.: «Mir». 1974. S.143-210.