O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi q. Usmonov, M. Sodiqov
Download 3.12 Mb. Pdf ko'rish
|
|
chet el investitsiyalari 30 mlrd AQSH dollaridan oshdi. O‘z be- kis ton ja hon dagi 140 mamlakat bilan savdo-sotiq qilmoqda. Har yilgi tovar ayirboshlash hajmi 6–8 mlrd AQSH dollarini tashkil etmoqda. Ilg‘or mam lakatlar kadrlar tayyorlashda, bank sohasida va bosh qa- ruvda, axborot tarmoqlarini yo‘lga qo‘yish da, yetakchi birjalar bilan aloqalar o‘rnatishda, qonunchilik tajribasini o‘rganishda respublika- mizga ko‘maklashmoqdalar. Xulosa qilib aytganda, O‘zbekistonda tarixiy jihatdan qisqa bir davrda xalqaro munosabatlarni yo‘lga qo‘yish va rivojlantirish bobi- da asrlarga arziydigan ishlar amalga oshirildi. O‘zbekiston o‘zin ing tinchliksevar, yaxshi qo‘shnichilik, o‘zaro foydali hamkorlikka qara-
464 tilgan siyosati va faoliyati bilan butun dunyoga tanildi, jahon hamja- miyatida o‘zining munosib o‘rnini egalladi, uning mavqeyi yildan yilga mustahkamlanib bormoqda. Nazorat savollari 1. XXI asr bo‘sag‘asida xalqaro vaziyatda qanday o‘zgarishlar sodir bo‘ldi? 2. Xavfsizlikka qanday omillar tahdid solmoqda? 3. O‘zbekistonning geosiyosiy jihatdan qulay imkoniyatlari nima- lardan iborat? 4. Qanday geosiyosiy jihatlar O‘zbekistonga qiyinchiliklar tug‘- dirmoqda? 5. Mustaqil tashqi siyosat yuritish borasida qanday huquqiy za minlar yaratildi? 6. O‘zbekistonning tashqi siyosati qanday tamoyillarga tayanadi? 7. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 17-moddasini daf ta rin gizga yozib oling. 8. Dunyodagi qaysi davlatlar Toshkentda o‘z elchixonalarini ochgan? 9. Qaysi mamlakatlarda O‘zbekistonning elchixonalari faoliyat ko‘r sat moqda? 10. O‘zbekiston nima uchun jahon hamjamiyatiga qo‘shilish yo‘li dan bormoqda? 11. O‘zbekistonning BMT bilan aloqalari haqida so‘zlab bering. 12. O‘zbekistonning YeXHT bilan hamkorligi haqida nimalar- ni bilasiz? 13. O‘zbekistonning UNESCO bilan hamkorligi haqida so‘zlab bering.
14. Shanxay hamkorlik tashkilotining tuzilishi va faoliyati haqi- da nimalarni bilasiz? 15. MDH qachon tashkil topdi, unga qaysi respublikalar a’zo bo‘lib kirdi? 16. MDH faoliyati haqida nimalarni bilasiz? 17. O‘zbekiston va Rossiya o‘rtasida davlatlararo munosa ba t lar- ning o‘rnatilishi haqida so‘zlab bering. 18. Markaziy Osiyo respublikalari o‘rtasida aloqalarning yo‘lga qo‘yilishi haqida nimalarni bilasiz? 19. Orol muammosini hal qilish yo‘lida qanday tadbirlar amal- ga oshi ril moqda?
465 20. O‘zbekistonning Qozog‘iston bilan hamkorligi haqida so‘lab be ring. 21. O‘zbekiston va Turkmaniston aloqalari haqida so‘lab bering. 22. O‘zbekiston va Hindiston o‘rtasidagi hamkorlik aloqalari ha qi da referat yozing. 23. O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi aloqalar haqida nimalarni bi la siz? 24. O‘zbekiston bilan Janubiy Koreya Respublikasi o‘rtasida qan- day sohalarda hamkorlik qilinmoqda? 25. O‘zbekiston va Yaponiya o‘rtasida o‘zaro manfaatli aloqalar nimalarda o‘z ifodasini topmoqda? 26. O‘zbekiston bilan AQSH o‘rtasidagi hamkorlik haqida nima- larni bilasiz? 27. Siz yashayotgan viloyat, shahar va tumanda chet el sarmoya- lari ishtirokida qanday qo‘shma korxonalar tuzilgan? Ular faoliyatini o‘rganing va referat yozing.
466 XOTIMA Aziz talaba, Siz mazkur darslikni qo‘lga olib, uni mutolaa qilib, dono xalqimizning necha ming yilliklar bilan bo‘ylasha oladigan, o‘ziga xos betakror tarixi, betimsol osori-atiqalari, yuksak ma’naviy qadriyat lari bilan tanishib chiqdingiz. Shubhasizki, buning natijasida tarixiy xotirangiz, tasavvur olamingiz yanada boyidi, aqlu zehningiz, yanada charxlandi. Eng muhimi, Siz ulug‘ ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan noyob, tarixiy merosni o‘rganish barobarida o‘zligingiz- ni tanish, kimlarning qonuniy vorislari, davomchilari ekanligingizni yana bir bor anglab yetishga musharraf bo‘ldingiz. Shu o‘rinda, muhtaram Yurtboshimizning «Haqqoniy tarixni bil- mas dan turib, o‘zlikni anglash mumkin emas», degan donishmando- na so‘zlari beixtiyor yodga keladi. Ha, haqqoniy tarix tom ma’ noda bi lim lar manbai, ma’naviyat negizi, qolaversa, chinakam tarbiya mak tabi dir. Ne baxtki, milliy mustaqillikka erishganimiz tufayli ona tarixi- miz to‘g‘risidagi chin haqiqat yuzaga chiqdi, uning qiyofasini to‘sib kelgan g‘uborlar, «oq» va «qora» dog‘lar butkul supirib tashlandi. Buning orqasida katta tarix yaratgan xalqimizning yuksak dahosi, ne-ne buyuk ajdodlarimizning yorqin siymosi, ularning mangulikka daxldor o‘lmas merosi yangidan to‘la kuch bilan namo yon bo‘ldi. Yurtboshimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek, «Biz oldimiz ga qo‘ygan buyuk maqsadlarni amalga oishirishda o‘tgan yigirma ikki yil davomida erishgan va jahon tan olgan yutuq va marralar – mil- liy demokratik davlat qurish, iqtisodiyotimizni yangi asnoda tash- kil etish, hayotimiz darajasi va qishloqlarimiz, butun mamlakatimiz- ning qiyo fa si tobora ochilib, obod bo‘lib borayotganini ko‘z o‘ngimi- zda o‘tkzadigan bo‘lsak, qani, ayting, aziz do‘stlarim, qadrdonlarim, istiq lolga erishmasdan turib, bunday yuksak natijalarga yetib bori shi- miz mumkinmikin? Bunga javob bitta: yo‘q va yana yo‘q» 52 . Qo‘lingizdagi ushbu darslik ham milliy istiqlol sharofati bilan tu g‘ilgan bebaho imkoniyatdan foydalanib, Vatan tarixiga yangi- 52 I. Karimov. Mustaqillik – barcha ezgu reja va marralarimizning mustah- kam mezoniqir. – T.: «O‘zbekiston». 2013. 5–6-betlar. 467 cha tamoyillar nuqtayi nazaridan yondashilib, asrlar silsilasini xolis, haqqoniy va ilmiy asosda o‘rganilib yaratildi. Siz uning sahifa lari ni qunt bilan o‘rganib, bu azim yurt bag‘rida uzoq davrlar davomi da yuz bergan xilma-xil tarixiy jarayonlarni, voqea, hodisa larni ko‘z o‘ngin- gizdan birma-bir o‘tkazdingiz hamda ularning ne chog‘lik murakkab, ziddiyatli kechganligiga guvoh bo‘ldingiz. Ayni chog‘da ne-ne ulug‘ tarixiy siymolarimizning o‘z kindik qonlari to‘kilgan shu muqaddas yurt uchun, uning erki, ozodligi, va mus taqilligi uchun fidoyilik bilan kurashganligiga, o‘z ongli hayoti, faoliyatini shu olijanob maqsadlarga baxshida etganligiga amin bo‘l- din giz. Buyuk bobokalonlarimizning boy ilmiy, madaniy meros yara- tib, yurt dovrug‘ini dunyoga ma’lumu mashhur etganligini ang lab, o‘zingizda iftixor tuyg‘usini his qildingiz. Xullas, o‘z Vatanimiz tarixini puxta bilish navqiron – avlodi miz- ning Sizdek namoyandalari uchun bamisoli suv bilan havo dek zarur . Negaki, tarixiy xotira Sizni shu muborak Vatanni farzand yang lig‘ sevish, uning har bir siqim tuprog‘ini ko‘zga to‘tiyo etish, ona yurt xizmatiga kamarbasta bo‘lish, uning sarhadlarini har qanday yovuz kuchlardan, g‘animlardan himoyalash, kerak bo‘lsa, aziz jonni ham fido qilishga chorlaydi. Bunda ulug‘ ajdodlarimizning ibrati, jasorati Sizga ruhiy madadkor bo‘ladi. Bizu siz Vatanimiz tarixini chuqur, asosli o‘rganish orqaligina milliy istiqloldek bebaho ne’matning qadrini yanada teran tushuna- miz. Mustaqillik bizning qo‘limizga osonlik bilan kelmaganligi- ga, unga erishish yo‘li og‘ir, mashaqqatli kechganligiga jonli guvoh bo‘lamiz. Binobarin, istiqlol ne’matini avaylab asrash, uni non kabi, jon kabi ulug‘lash, bugina emas, uni mustahkamlash va kuchaytirish borasida doimo sa’y-harakatda bo‘lish har birimiznin, fuqarolik bur- chimiz bo‘lmog‘i ayni muddaodir. Siz, minnatdor o‘g‘il-qizlari miz, buni hamisha yodingizda tutmog‘ingiz lozim.
468 MUHIM VOQEALAR SOLNOMASI Mil. avv. VII asr Qadimgi Xorazm va Baqtriya ilk davlat tuzilma lari ning vujudga kelishi.
O‘rta Osiyo Eron ahomaniylar hukmronligi ostida.
Marg‘iyonada ahomaniylarga qarshi Frada bosh chi li gi da qo‘zg‘olon.
Iskandarning O‘rta Osiyoga bostirib kirishi. Mil. avv. 329–328-yillar O‘rta Osiyo xalqlarining Spitamen boshchi ligida Iskandar qo‘shinlariga qarshi kurashi.
Mil. avv. 312–250-yillar O‘rta Osiyoda salavkiylar davlatining hukmron ligi.
Yunon–Baqtriya davlatiga asos solinishi, ri voj la nishi va inqirozi.
Qang‘ davlatining tashkil topishi, rivoj lanishi. Mil. avv. II asr – mi lo diy III asrlar Davan (Farg‘ona) davlatining tashkil topishi, rivoj lanishi.
Xorazmda afrig‘iylar sulolasi – afrig‘iylar dav la ti vujud ga keldi.
(420–579-yillar) Eftaliylar sulolasi hukmronligi.
Markaziy Osiyo xalqlari Turk xoqonligi tarki bida.
Turk xoqonligining g‘arbiy va sharqiy qismlarga bo‘linib ketishi.
Arablarning O‘rta Osiyoga harbiy yurishlari 469 705–715-yillar Arablarning Movarounnahrni zabt etishi. Qutayba ibn Muslim hukmronligi.
Muqanna qo‘zg‘oloni. 806–810 yillar Rofe ibn Lays boshchiligidagi qo‘zg‘olon. 821–873-yillar Xurosonda tohiriylar sulolasi hukmronligi. 864–892 yillar Movarounnahrda Nasr I ibn Ahmad Somoniy hu km ronligi.
Xurosonda safforiylar hukmronligi. 874–907-yillar Ismoil Somoniy hukmronligi. 995-yil Xorazmda afrig‘iylar sulolasining tugatilishi. 995–997-yillar Xorazmda Ma’mun ibn Muhammad hukmronligi.
Xorazmda Ali ibn Ma’mun hukmronligi. 999–1005-yillar Buxoroning Nasr Bug‘roxon tomonidan zabt etili shi. Mova rounnahrda qoraxoniylar hu km ronligi o‘rna tilishi. 998–1030-yillar Mahmud G‘aznaviy hukmronligi. 999–1017-yillar Xorazmda Ma’mun ibn Ma’mun hukmronligi. 1040-yil Dandanakon jangi. 1043-yil Saljuqiylarning Xorazmni zabt etishi. 1077–1097-yillar Xorazmda Anushtegin hukmronligi. 1097–1127-yillar Xorazmda Qutbiddin Muhammad hukmronligi.
Qoraxitoylarning Movarounnahrga bostirib kirishi.
Saljuqiy Sulton Sanjar hukmronligi. 1127–1156-yillar Xorazmshoh Alouddin Otsiz ibn Qutbiddin Mu ham mad hukmronligi.
Qatvon cho‘lida Sulton Sanjar qo‘shin lar ining qora xitoy lar tomonidan tor-mor qilinishi.
Xorazmshoh El-Arslonning hukmdorlik davri. 470 1172–1200-yillar Xorazmshoh Alovuddin Takashning hukm ronlik davri.
Alovuddin Muhammad Xorazmshoh hukm ronligi.
Chingizxon xorazmshohlar saltanatiga qarshi yurish boshladi.
Mo‘g‘ullar tomonidan O‘tror, Buxoro va Samarqand shaharlarining bosib olinishi. Temur Malik tomo ni dan Xo‘jand shahrining mudofaa qilinishi.
Mo‘g‘ullar tomonidan Termiz, Balx, Urganch shaharlari, Xuroson va Afg‘onistonning zabt etilishi. 1220–1231-yillar Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdining mo‘g‘ul lar ga qarshi kurashi.
Savdogar Mahmud Yalavoch Movarounnahr (Chig‘atoy ulusi) noibi.
Chig‘atoy ulusi. 1238-yil Buxoroda Mahmud Torobiy qo‘zg‘oloni. 1239–1289-yillar Mahmud Yalovochning o‘g‘li Mas’ud bek ning Chig‘atoy ulusiga noibligi.
Xurosonda sarbadorlar harakatining bosh lanishi.
Amir Temur tavalludi. 1360–1361-yillar Mo‘g‘uliston xoni Tug‘luq Temurning Mova run nahrga hujumi.
Ilyosxo‘janing Movarounnhrga yurishi. 1365–1366-yillar Samarqandda sarbadorlar qo‘zg‘oloni. 1370–1405-yillar Sohibqiron Amir Temurning hukmronlik davri.
Amir Temurning uch yillik harbiy yurishlari. 1389–yil Amir Temurning To‘xtamishga qarshi urishi, Jizzaxda tor-mor qilishi.
Qunduzcha yonidagi jang. 471 1392–1396-yillar Amir Temurning besh yillik harbiy yurishlari. 1394–1395-yillar Amir Temurning To‘xtamishga qarshi uchin chi yuri shi.
Amir Temurning Hindistonga harbiy yurishi. 1398–1004-yillar Amir Temurning yetti yillik harbiy yurishi. 1402-yil Anqara jangi. 1405-yil 18-fevral Amir Temurning vafoti. 1409–1449-yillar Samarqandda Ulug‘bek hukmronligi. 1417-yil Buxoroda Ulug‘bek madrasasi qurulishi. 1417–1422-yillar Samarqandda Ulug‘bek madrasasi qurilishi. 1428-yil Ulug‘bekning pul islohoti. 1428–1429-yillar Ulug‘bek rahbarligida Samarqand rasad xonasi ning bunyod etilishi.
Alisher Navoiyning hayoti va faoliyati. 1449-yil Mirzo Ulug‘bekning fojiali vafoti. 1451–1469 yillar Movarounnahr va Hirotda temuriy shahzoda Abu Said Mir zo hukm ron ligi.
Kamoliddin Behzodning hayoti va faoliyati. 1469–1494-yillar Movarounnahrda temuriy Sulton Ahmad Mirzo hukm ron ligi.
Zahiriddin Muhammad Boburning hayoti va faoliyati.
Shayboniyxon tomonidan Samarqand va Buxo roning egallanishi.
Hirotning Shayboniyxon tomonidan egallanishi.
Shayboniyxonning Eron shohi Ismoil I Sa fa viy bilan Marv yaqinida bo‘lgan jangda halok bo‘lishi. 1510–1530-yillar Ko‘chkunchixonning Movarounnahrda hu km ronligi.
Xiva xonligining tashkil topishi. 472 1533–1540-yillar Buxoro xoni Ubaydullaxon hukmronligi. 1538-yil Ubaydullaxon tomonidan Xorazmning zabt etilishi.
Navro‘z Ahmad (Baroqxon) hukmronligi. 1557–1598-yillar Abdullaxon II hukmkonligi va markaz lashgan davlat tuzilishi.
Toshkentda Abdullaxon II ga qarshi qo‘zg‘olon.
Shayboniyxonlarning so‘nggi xoni Pirmuhammad II hukm ron ligi.
Ashtarxoniylar Boqi Muhammad va Vali Muham mad hukm ronligi.
Xiva xoni Arab Muhammadxon hukmronligi. 1611–1642-yillar Buxoro xonligida Imomqulixon (Ashtar xoniy) hukm ronligi.
Toshkentda Imomqulixonga qarshi xalq qo‘zg‘oloni.
Xivada Arab Muhammadxon madrasasining quri lishi.
Xivada Asfandiyorxon hukmronligi. 1643–1663 Xivada Abdulg‘ozi Bahodirxon hukmronligi. 1645–1681-yillar Buxoroda Abdulazizxon hukmronligi. 1663–1686-yillar Xivada Anushaxon hukmronligi. 1681–1702-yillar Buxoroda Subxonqulixon hukmronligi. 1681-yil Qoraqalpoq qo‘zg‘oloni. 1688-yil Xorazmning Buxoro xonligiga qo‘shib oli ni shi. 1688–1702-yillar Xivada Shohniyoz eshik og‘asining hukm ronligi.
Buxoroda Ubaydullaxon II ning hukmronligi. 1702–1714-yillar Xivada Arab Muhammad II hukmronligi. 1708–1709-yillar Samarqand va Buxoroda xalq qo‘zg‘olonlari. 473 1709-yil Shohruxbiy tomonidan Qo‘qon xonligining tashkil etilishi.
Buxoro xonligida Abulfayzxon hukmronligi. 1719–1726-yillar Xivada Sherg‘ozixon madrasasi qurildi. 1740-yil Eron shohi Nodirshoh O‘rta Osiyoga yurishi qilib, Buxoro amirligi va Xiva xonligini zabt etdi.
1756-yil, dekabr Buxoro xonligi Buxoro amirligiga aylantirildi. Man g‘it lar sulolasi hokimyat tepasiga keldi.
Buxoroda mang‘it amir Muhammad Rahim xon hukm ronligi.
Qo‘ng‘irot urug‘idan Mahmud Amin Inoq ning Xivada hokimyatni egallashi.
Buxoroda amir Shohmurod hukmronligi. 1801–1810-yillar Qo‘qon xonligida Olimxon hukmronligi. 1800–1826-yillar Buxoroda mang‘itlardan Amir Haydar hukm ronligi.
Xivada Eltuzarxon hukmronligi. 1822–1841-yillar Qo‘qonda Muhammad Alixon (Ma’dalixon) hukm ron ligi.
Buxoroda amir Nasrulloxon hukmronligi. 1842-yil Amir Nasrulloning Qo‘qonni bosib olishi. 1864–1910-yillar Xiva xonligida Muhammad Rahimxon II (Feruz) hukm ron ligi.
Qo‘qon xoni Xudoyorxonning birinchi hukm ronlik dav ri.
Rossiya qo‘shinlari tomonidan Oqmasjid shahrining bosib olinishi.
Qoraqalpoqlar qo‘zg‘oloni. 1860–1885-yillar Buxoro amiri Muzaffarxon hukmronligi. 1863-yil Xudoyorxonning Qo‘qonda ikkinchi marta taxtni egal lashi.
474 1864-yil Rossiya qo‘shinlarining Avliyoota, Turkiston va Chim kent shaharlarini bosib olishi.
Toshkent shahri Rossiya qo‘shinlari tomonidan bosib olindi.
Xudoyorxonning Qo‘qonda uchinchi marta hukm ron ligi.
Turkiston general-gubernatorligi va Tur kiston okru gi ning tashkil topishi.
Buxoro amiri qo‘shinlarining Zirabuloqdagi mag‘lu bi yati.
Buxoro bilan Rossiya o‘rtasida tuzilgan bitimga ko‘ra Buxoroning vassal davlatga aylantirilishi. 1868-yil Toshkentda birinchi tipografiya va litografiya lar qurib ish ga tushirildi.
Toshkentda kimyo laboratoriyasi ochildi. Tosh kentda bi rin chi bor shahar nizomi joriy qilin di. Toshkentda Turkis ton ommaviy kutubxonasi tashkil etildi.
Rossiya tomonidan Xiva xonligi tobe qilindi. 1873-yil 12-avgust Xiva bilan Rossiya o‘rtasida Gandimiyon shart noma si tuzildi.
Farg‘ona vodiysida Po‘latxon qo‘zg‘oloni. 1876-yil 19-fevral Qo‘qon xonligining tugatilishi va uning hududi da Tur kis ton general-gubernatorligi tarkibida Farg‘ona vilo ya tining tashkil eti lishi. 1880-yil O‘rta Osiyoda temiryo‘l qurilishiga kirishildi. 1881-yil Kaspiy orti viloyatining tashkil etilishi. 1885–1910-yillar Buxoro amiri Sayid Abdulahad hukmronligi. 1886-yil Farg‘onada bug‘ yordamida ishlaydigan birin chi paxta toza lash zavodining qurilishi
Zarafshon okrugi Samarqand viloyatiga aylan- tirildi.
Temiryo‘l Samarqandgacha yetkazildi. 475 1891–1892-yillar Turkiston o‘lkasiga rus dehqonlarining ommaviy ko‘ chi rib keltirilishi.
Toshkent qo‘zg‘oloni («Vabo isyoni»). 1894-yil Buxoroda birinchi rus-tuzem maktabining ochilishi.
Samarqand–Andijon temiryo‘lining qurilishi. 1898-yil, may Andijonda Dukchi eshon qo‘zg‘oloni. 1899-yil Samarqand–Toshkent temiryo‘li ishga tushi rilishi.
Toshkent–Orenburg temiryo‘lining qurilishi. 1907-yil 17-aprel Toshkentda ikkinchi Davlat dumasiga saylovlar.
Qadimshunos V.L. Vyatkin tomonidan Ulug‘bek rasadxo nasi (Samarqand) xarobalari kavlab topildi. Download 3.12 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|