Oʻzbekistоn respublikasi оliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi r. I. Ismailov, R. M. Davlatov, M. B. Mamatqulova

14-rasm. Nanozarralarni olishning zamonaviy usuli. 
Ikkinchi guruh, ya‘ni kondensatsion usullar boshqa prinsipga asoslangan –
«pastdan yuqoriga», yoki nanozarrachalarni alohida (yolgʻiz) atomlarni oʻzaro 
birlashtirib hosil qilish, boshqacha aytganda, bu prinsip fizikadagi «kondensatsiya» 
jarayoniga asoslangan. 
Nanozarrachalarni olishda makro (katta) jism avvalo qizdiriladi va bugʻ 
(par)ga aylantiriladi. Shundan soʻng bugʻ kerakli kattalikka ega nanozarrachalar 

---

31 
hosil boʻlguncha kondensatsiya qilinadi. Natijada yaxlit bir katta jism ultradispers 
kukun holatiga aylanadi. Huddi shunga oʻxshash jarayon nanozarrachalarni ion 
eritmalaridan olinayotganda yuz beradi, faqat bunga bugʻ emas, suyuqlik 
ishlatiladi. 
Monokristallni eriguncha va bugʻga aylanguncha isitamiz va soʻngra bugʻni 
tezda sovutamiz. Sovush paytida nanozarrachalar paydo boʻla boshlaydi (biror-bir 
yuzada), va parallel ravishda ularning kattaligi osha boradi. Shu bilan birga 
nanozarrachalar tartibli oʻrnashishni va nanoagregatlarga birlashishni boshlaydilar. 
Agar bunday sistemani oʻz-oʻziga qoʻyib qoʻyilsa, nanoagregatlarga birlashgan 
nanozarrachalar oʻrtasidagi chegaralar yoʻqoladi va ular birlashib mikrokristallarga 
aylanadilar. Agar mikrokristallar bugʻda uzoq vaqt ushlab turilsa, ularning eng 
kichiklari va nuqsoni (defekti) borlari yana bugʻlanib ketadilar. 
Monokristall bugʻga aylanib anchagina nanozarrachalar yigʻilgandan boshlab 
toki ularning kattaligi 100 nm ga yetguncha ketgan vaqt ichida sistema 
nomuvozanat holatda boʻladi. Vaqti kelib nanozarrachalar paydo boʻlishi toʻxtasa, 
demak sistema muvozanat holatga oʻtgan boʻladi. Ana endi agar hosil boʻlgan 
nanozarrachalarni bir-biridan izolyatsiya qilinmasa (yoki bir-biriga qoʻshilib 
ketishining oldini olinmasa yoki koatservatsiya qilinmasa) paydo boʻlgan 
zarrachalar yana qoʻshilib avvalgi yaxlit jismga aylanishi mumkin. Biokimyo, 
fotokimyo va radiatsion kimyo usullarida sintez olib borilsa nanozarrachalarning 
kondensatsiyasi maxsus sharoitda turgan eritmada yuz beradi, bu sharoit 
nanozarrachalarni bir–biriga yopishishdan va eritma bilan reaksiyaga kirishishdan 
saqlaydi.
Bir narsaga e‘tibor berish joiz, nanozarrachalarni olishda tashqi manbadan 
quvvati katta energiya oqimi talab qilinadi, bu energiyaning ta‘sirida 
nanozarrachalar nomuvozanat (metastabil) holatda tugʻiladi. Lekin, shu vaqtda 
energiya oqimini toʻxtatib qoʻysak, sistema muvozanat holatiga intiladi, masalan, 
kondensatsion usulni olaylik. 
Ma‘nosi boʻyicha, kondensatsiya (lotin tilida condensatio – zichlashish, 
quyuqlashish) hodisasi – bu jismning sovush natijasida gaz holatdan 
kondensatlangan (qattiq yoki suyuq) holatga oʻtishini bildiradi. Bunga oddiy misol 

---

32 
sifatida deraza oynasi yoki koʻzguga nafas bilan yaqinlashganimizda uning yuzi 
«terlab» qolishini keltirishimiz mumkin. Bu «ter» avval koʻzga koʻrinmaydigan 
kichik suv tomchilaridan iborat boʻladi. Agar xona temperaturasi ogʻiz 
boʻshligʻimizdan chiqayotgan bugʻ (par) temperaturasidan ancha past boʻlsa, u 
holda nafas olgan yoki puflagan sari mikrotomchilar oʻzaro birlashib katta (koʻzga 
koʻrinadigan) tomchilarni hosil qila boshlaydilar.
Dispergatsion usulda mexanik energiya oqimi toʻxtamas ekan monokristall 
boʻlaklari boʻlinaveradi, ularning oʻlchamlari kichiklashaveradi. Energiya oqimi 
toʻxtamas ekan, zarrachalarning koʻp qismi nanometrlar oʻlchamida boʻladi va biz 
sistema nanoholatda turibdi, deyishimiz mumkin boʻladi. Endi agar 
«hovonchamizni» toʻxtatsak, nanozarrachalar oʻzaro birlashishni boshlaydilar. Bu 
jarayon avvalgi yaxlit monokristall paydo boʻlmaguncha davom etadi. 
Demak, nanozarrachalarni oʻzaro qoʻshilishining oldini olmasa boʻlmas ekan. 
Buning uchun sistemaga qandaydir stabilizator kiritilishi kerak. Odatda u oqsil, 
polimer yoki sirt-faol moddalarining molekulyar eritmasi boʻladi (15-rasm).
.