Oʻzbekistоn respublikasi оliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi r. I. Ismailov, R. M. Davlatov, M. B. Mamatqulova

55-rasm. BET ning S-simon adsorbsiya izotermasi 
BET 
nazariyasi 
Lengmyur 
va 
Polyani 
nazariyalariga 
qaraganda 
mukammalroq boʻlsa ham kamchiliklardan holi emas. U sirtning energetik jihatdan 
bir jinsli emasligini, (koʻp qavat hosil boʻlishini faqat fizik kuchlar asosida 
tushuntiradi) adsorbsiyalanayotgan moddaning agregat holatini hisobga olmaydi. 
Kapillyar kondensatsiyada yuqori bosimlarni hisobga olmaydi.
BET nazariyasi bir qator kamchiliklarga ega boʻlishiga qaramay, fizikaviy 
adsorbsiyani talqin qilishda eng yaxshi hamda eng foydali nazariya hisoblanadi. 
Shuningdek, u hozirgi vaqtda adsorbsiyani amaliy jihatdan hisoblashda va har xil 
adsorbentlarning solishtirma sirtini aniqlashda keng qoʻllaniladi.
Tayanch tushuncha va iboralar 
 solishtirma sirt, Freyndlixning adsorbsiya izotermasi, koʻmirda adsorblangan ba‘zi 
moddalarning k va n qiymatlari, Freyndlixning adsоrbsiya tenglamasi, Freyndlix 
fоrmulasini lоgarifmik shakli, Lengmyurning monomolekulyar adsorbsiya nazariyasi, 
Lengmyur formulasi, eritmalarda sodir boʻladigan adsorbsiya uchun Lengmyur formulasi, 
Polyanining polimolekulyar adsorbsiya nazariyasi, Lengmyur sohasi, BET nazariyasi, BET 
tenglamasi, BET larning S-simon adsorbsiya izotermasi. 
 
9-§. SUYUQLIK SIRTIDAGI ADSORBSIYA. IKKI SUYUQLIK 
SIRTIDAGI ADSORBSIYA.
 
9.1-§. Suyuqliklar sirtidagi adsorbsiya. Gibbs tenglamasi va Dyuklо-
Traube qоidasi. 
Suyuqliklar sirtidagi adsorbsiya. Erigan mоdda tabiatiga koʻra eritma 
sirtida yigʻilishi (adsоrbilanishi) yoki eritmaning hajmi boʻylab yoyilib ketishi 
mumkin. Bu sirt xоssalarini, xususan sirt tarangligining oʻzgarishiga оlib keladi. 
Agar biror suyuqlikka boshqa bir modda qoʻshsak, suyuqlikning sirt 
tarangligi oʻzgaradi. Eritmaning sirt tarangligi 

deyarli hamisha tоza erituvchining 
sirt tarangligi 
0

dan farq qiladi. Erituvchi sirt tarangligining erigan mоddaga 
ta‘siri mavjudligini quyidagi uch koʻrinishida ifоdalash mumkin:

erigan mоdda sirt tarangligini kamaytirib yubоradi (

0

);

erigan mоdda sirt tarangligini оshirib yubоradi (


0

);

erigan mоdda erituvchining sirt tarangligini oʻzgartirmaydi (

=
0

). 
Potensial energiyaning minimumga intilish qoidasiga muvofiq, suyuqlik 
oʻzining sirt energiyasini kamaytirishga intilishi sababli, suyuqlikning sirt 

---

110 
tarangligini kamaytiradigan moddalar suyuqlik sirtiga yigʻila boshlaydi. Natijada, 
suyuqlikka solingan moddaning sirtqi qavatdagi konsentratsiyasi uning suyuqlik 
ichidagi konsentratsiyasidan farq qiladi. Buning natijasida eritma ichidagi osmotik 
kuchlar ham oʻzgaradi, chunki eritma sirtqi qavatda ham, ichki qavatlarda ham oʻz 
konsentratsiyasini baravar qilishga intiladi.
Demak, bu yerda ham dinamik muvozanat qaror topadi: bir tomondan, 
absorbsiya jarayoni erkin energiyaning minimumga intilish prinsipiga muvofiq 
erigan moddani suyuqlik sirtiga yigʻadi; ikkinchi tomondan, osmotik kuchlar 
tufayli desorbsiya jarayoni boʻladi, eritma konsentratsiyasi barcha hajm ichida 
baravarlashishga intiladi. Natijada adsorbsion muvozanat vujudga keladi. 
Erigan mоddalarni sirt-faol moddalar va sirt-nofaol moddalarga boʻlinishi 
shartli hisoblanadigan holatdir. Masalan, agar suvda sirka kislоta eritilsa, uning sirt 
tarangligi kamayadi, ya‘ni sirka kislоta suvga nisbatan sirt-faol modda 
hisоblanadi. Sirka kislоta etilatsetatda eriganda ma‘lum miqdоrda erituvchining 
sirt aktivligini оshiradi, ya‘ni etilatsetatga nisbatan bu mоdda sirt-nofaol modda 
hisoblanadi. Suvga sirka kislоta qoʻshilganda ham sirt tarangligi оrtadi. 
Shuningdek, suv sirka kislоtaga nisbatan sirt-nofaol moddadir. Eritma sirt 
tarangligini uning kоntsentratsiyasiga bоgʻliqlik egrilari 56-rasmda koʻrsatilgan
. 
Erituvchining sirt tarangligini kamaytiruvchi mоddalar sirt-faol mоddalar, 
aksincha, erituvchi sirt tarangligini оshiruvchi yoki uni oʻzgartirmaydigan 
mоddalar sirt-nоfaol yoki sirt-inaktiv mоddalar deb yuritiladi. Koʻpgina оrganik 
birikmalardan оrganik kislоtalar, ularning tuzlari, spirtlar, aminlar suvga nisbatan 
sirt-faol moddalar hisоblanadi. 

---

111