Oʻzbekistоn respublikasi оliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi r. I. Ismailov, R. M. Davlatov, M. B. Mamatqulova

56-rasm. Eritma sirt tarangligining konsentratsiyaga bogʻliqligi
:
1-sirt faol modda uchun; 2-sirt tarangligi oʻzgarmas boʻlgan modda uchun; 3-sirt nofaol modda 
uchun 
Suyuqlik sirtida moddalarning yigʻilish miqdoriga qarab musbat va manfiy 
adsorbsiya sodir boʻladi: 

Musbat adsorbsiyada moddalar suyuqlik sirtida toʻplanishi bilan birga 
yutiladi 
va 
suyuqlikning 
sirt 
tarangligini 
kamaytiradi. 
Musbat 
adsorblanadigan moddalar (murakkab efirlar, ketonlar, yuqori molekulali 
kislotalar, xolesterin, oqsillar va boshqalar) sirt-faol moddalar hisoblanadi. 

Manfiy adsorbsiyada moddalar suyuqlik sirtidan siqib chiqariladi, diffuziya 
yordamida butun suyuqlik hajmiga tarqalib, suyuqlikning sirt tarangligini 
oshiradi. Manfiy adsorbsiyalanadigan moddalar (anorgaiik tuzlar, uglevodlar 
va boshqalar) sirt-nofaol moddalar hisoblanadi.
Moddalarning 
musbat 
va 
manfiy 
adsorbsiyasi 
moddalarning 
tirik 
organizmlarning 
hujayra 
membranalari 
orqali 
oʻtishini 
osonlashtiradi. 
Moddalarning musbat va manfiy adsorbsiyasi modda almashinuv jarayonida va 
oʻsimliklarda sodir boʻladigan fotosintez jarayonlarida katta rol oʻynaydi. 
Masalan, steroid, murakkab efirlar va boshqa gidrofob (qutblanmagan) 
moddalar tirik organizmning hujayra membranalarida toʻplanadi, bunda ularning 
membranalardan oʻtishiga adsorbsiya jarayoni yordam beradi. 
Ba‘zi moddalar molekulasida ham gidrofil (qutbli), ham gidrofob (qutbsiz) 
guruh atomlarining boʻlishi ularni suvli eritmalaridagi adsorbsiyalarning 
xususiyatini oʻzgartiradi va bu molekulalar difil molekulalar deb ataladi. Sirt-faol 
modda mоlekulalari tuzilishining xarakterli xususiyati ularning difilligidir. Difil 
(оdatda оrganik) mоlekulalar ikki qismdan tashkil tоpadi: qutbli (karboksil ioni) 
guruh va qutbsiz (uglevоdоrоd radikallari) guruh. Masalan, sirka kislota 
molekulasida
- guruh gidrofob, 
guruh esa gidrofil 
hisoblanadi. Qutbli guruhga 
dan tashqari
va 
lar ham kiradi. Bu guruhlar yaxshi gidratlanadi, ya‘ni gidrоfil 
guruhni tashkil etadi. Qutbli guruhlardan farqli ravishda uglevоdоrоd radikallari 
gidrоfоbdir va ular qutbsiz suyuqlik mоlekulalarida sоlvatlanadi. Bu moddaning 
gidrofil xossasi yuqori boʻlmagani uchun, molekulalar adsorblanib, suvda yaxshi 

---

112 
eriydi. 
Kislotalarning 
keyingi 
vakillarida 
va h.k.) molekulaning gidrofob xossasi ortib borishi hisobiga suvda 
eruvchanligi kamayadi va sirt tarangligi ancha pasayadi. Moddalarning bu 
xususiyatiga qarab suvda yaxshi va yomon erishini aniqlash mumkin.