Oʻzbekistоn respublikasi оliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi r. I. Ismailov, R. M. Davlatov, M. B. Mamatqulova

Tayanch tushuncha va iboralar 
 Kоllоid kimyo, disperslik, geterоgenlik, dispers sistema, dispers faza, dispers muhit, 
kоllоid kimyoning vazifasi, kolloid sistemalar ahamiyati, kolloid kimyo fani rivojining 
qisqacha tarixi, oʻzbek kоllоid-kimyogarlari, kolloid kimyoni rivojlantirishda xorijiy 
olimlar hissasi, sоlishtirma sirt, Gibbsning sоlishtirma energiyasi, chin dispers sistema, 
kolloid dispers sistema, dagʻal dispers sistema, zоllar, gidrоzоl, оrganоzоl, aerоzоl, 
liоzоllar, emulsiya, suspenziya, liоfоb va liоfil, sirt taranglik, sirt taranglik koeffitsienti, 
sirtning erkin energiyasi,sirt hodisalarning sinflari. 
 
 
2-§. NANOTEXNOLOGIYA. 
2.1-§. Nanotexnologiya va nanokimyo haqida tushuncha. 
Nanotexnologiya. Ma‘lumki, klassik mexanika moddiy zarralarning aniq 
chiziqlar, ya‘ni traektoriyalar boʻylab harakat qilishini miqdoriy qonuniyatlar 
yordamida oʻrganadi. Bunda zarraning boshlangʻich holatini ifodalovchi shartlar 
ma‘lum boʻlsa, kelgusida uning qanday boʻlishi ham aniqlanadi. Shu tariqa, fanda 
chuqur iz qoldiradigan va olamning mexanik manzarasini yaratish (barcha 
hodisalarni mexanik qonunlari asosida tushuntirish) ga intilish paydo boʻla 
boshladi. 
Albatta, olamni faqat mexanika qonunlari asosida tushunish, xato boʻlmaydi. 
XIX asr oxirlari XX asr boshlarida matematika sohasida erishilgan yutuqlar 
(differensial 
hisob, 
Minkovskiy 
geometriyasi) 
tufayli 
mexanikaga 
oid 

---

22 
qonunlarning yangi koʻrinishlari paydo boʻldi. Toʻlqin tenglamalarining otasi 
hisoblangan E.Shreydinger tomonidan yaratilgan mikrozarralarning harakat 
(Shreydinger) tenglamalari klassik tasavvurlarga sigʻmaydigan natijalarga olib 
keldi, masalan, energiyaning kvantlanishi (klassik mexanikada esa eneriya 
uzluksiz) misol boʻladi. Oʻsha davrda bu tenglamalar toʻgʻrisida fikr yuritishga 
jazm qiladigan insonlar sanoqli edi. Sababi, bu klassik tasavvurlarga ma‘lum 
ma‘noda ―fandagi shakkoklik‖ deb ham qaralgan. 
Kvant fizikasining asoschilaridan biri M.Plank 1879-yili Myunxenda 
dissertatsiyasini himoya qilgandan keyin ustozi Filip fon-Jolliga nazariy fizika 
bilan shugʻullanish niyati borligini aytadi. Ustoz esa oʻz navbatida nazariy fizika 
poyoniga yetgani, faqat ba‘zi xususiy hollar, boshlangʻich va chegaraviy shartlarni 
oʻzgartirib differensial tenglamalarning yechimini topish mumkinligi, umuman, bu 
―istiqbolsiz ish‖ bilan shugʻullanish befoydaligini uqtirishga harakat qiladi. 
Shunga qaramay, Plank nazariy fizika bilan shugʻullanishni davom ettirib,1900-yili 
elektromagnit nurlanishning diskret ekanligini kashf qildi. 1905-yilda Eynshteyn 
tomonidan elektromagnit maydonning energiyasi diskret strukturaga egaligi, 
undagi eng kichik zarra fotonni aniqlaydi, keyinchalik atomning kvant nazariyasi 
va kvant mexanikaga asos soladi. U davrda kvant mexanikasi tushunchalarining 
ilm-fan namoyondalari tomonidan qabul qilinishi qiyin kechdi. Boisi, birinchidan, 
kichik zarralarning kichik oʻlchamlarda harakat traektoriyasi degan 
tushunchaning yoʻqligi, ikkinchidan,Veyner Geyzenberg tomonidan kiritilgan 
noaniqlik prinsipi edi. Unga koʻra, kichik oʻlchamlarda zarrachaning impulsi va 
koordinatasi (energiya yoki vaqt)ni bir vaqtda katta aniqlikda oʻlchab boʻlmaydi. 
Fizika kursidan ma‘lumki ―nano‖ oʻlchov birliklarning old qoʻshimchasi 
boʻlib («nanos» grek soʻzidan olingan boʻlib, uning tarjimasi – «mitti», «karlik», 
hattoki «kichkina chol»), milliarddan birini ifodalaydi. Masalan, 1 nanometr –
metrning milliarddan biri degan ma‘noni anglatadi. Inson soch tolasi oʻrtacha 
100000 nanometr ekanini hisobga olsak, uning qanchalik kichik oʻlchamligi haqida 
tasavvurga ega boʻlish mushkul emas. Atomlar va ular orasidagi masofa ham 
nanometr ulushlarida oʻlchanadi, masalan, 1 nanometr, 1 nanosekund va h.k. 
Fizikada nanozarrachalar deganda oʻlchamlari 1 nanometrdan (1nm) 100 

---

23 
nanometrgacha boʻlgan ob‘ektlar tushuniladi (
). Albatta, nanoob‘ektlarga xos xususiyatlar oʻlchamlarning 0,1 nm dan 
bir necha oʻn nanometrgacha boʻlgan sohasida ayniqsa yorqin namoyon boʻladi. 
Bu sohada nanoob‘ektlarning hamma xossalari (fizik-mexanik, termo-, elektr-, 
magnit-, optik-, kimyoviy, katalitik va boshqa xossalar) makroob‘ektlarnikidan 
keskin farq qilishi mumkin. 
Moddalarning fizik va kimyoviy xususiyatlari ham atomlarning turiga, 
tuzilishiga va oʻzaro munosabatlariga bogʻliq. Hozirgi vaqtdagi ilmiy-tadqiqotlar 
atom oʻlchamidagi nanotuzilmalar hajmiy modda xususiyatlaridan anchagina 
farqlanishini koʻrsatmoqda. Nanotuzilmalardagi fizik va kimyoviy jarayonlarni 
izohlash esa yangi qonuniyatlarni keltirib chiqarilishiga sabab boʻlmoqda. Sodda 
qilib aytganda, bir necha atom oʻlchamlaridagi ob‘ektlarning noan‘anaviy 
xususiyatlarini 
oʻrganadigan, 
ularda 
sodir 
boʻladigan 
jarayonlarning 
qonuniyatlarini tatbiq qilish yoʻllarini koʻrsatadigan yangi yoʻnalish bugun 
nanotexnologiya deyiladi. 
Nanotexnologiya atamasini birinchi boʻlib, 1974-yilda yapon olimi Norio 
Taniguchi alohida atomlarni boshqarib, yangi ob‘ekt va materiallar tuzish 
jarayonini izohlash uchun qoʻllagan edi. Ushbu sohada dastlabki texnik vositalar 
Shveysariyaning kompyuter texnologiyalari laboratoriyalarida ixtiro qilingan. 
1982-yili skanerlovchi zondli mikroskopni ixtiro qilgan Gerd Binnig va Genri 
Rohrerlar toʻrt yildan soʻng ushbu ixtiro uchun Nobel mukofotiga sazovor 
boʻlishgan. 1986-yilga kelib, atom-kuch mikroskopi ixtiro qilindi. Bu uskunalar 
nafaqat nanoolamni tomosha qilishga, balki yangi nanoob‘ektlarni qurishga ham 
imkon bermoqda. Shu bois, bugungi kunda dunyo nanotexnologik inqilob 
ostonasida turibdi desak mubolagʻa boʻlmaydi.