Oʻzbekistоn respublikasi оliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi r. I. Ismailov, R. M. Davlatov, M. B. Mamatqulova

31-rasm. Figurovskiy tarozisi: 
1-kvarsdan yasalgan shayn; 2-shisha ip; 3-tarozi 
pallachasi.
Kolloid eritmalardagi zarrachalarning ogʻirlik kuchi ta‘sirida eritma tagiga 
choʻkishi, ya‘ni sedimentatsiya hodisasi jarayonida birinchi navbatda ogʻir (katta 
oʻlchamli) zarrachalar choʻkadi, soʻngra qolgan zarrachalar massasiga qarab 
choʻkaveradi. Masalan, loyqa suv uzoq vaqt turishi natijasida undagi tuproq 
zarrachalari choʻkib, suv tiniqlashadi (7-jadval).
7-jadval 
Turli oʻlchamdagi 
 kolloid zarrachalarining 1 cm masofani bosib 
oʻtish vaqti 
 
Vaqt,
10 
28 sек 
1 
1 soat 
0,1 
77 soat 

---

59 
0,01 
383 kun 
0,001 
89 yil 
 
Ayrim kolloid ertmalarda sedimentatsiya hodisasi sust boʻlib, zarrachalar 
choʻkmaydi, suv tiniqlashmaydi. Bu paytda sedimentatsiya juda sekin boradi. 
Lekin, sedimentatsiyani tezlatish usullari ham bor. Bu usullardan biri kolloid 
eritmani sentrifugalash, ya‘ni markazdan qochuvchi kuch ta‘sir ettirish. Birinchi 
sentrifuga 1913-yilda rus olimi A.Dumanskiy tomonidan qoʻllanildi. 1923-yilda 
shved olimi Svedberg tomonidan juda kuchli sentrifugalar ishlab chiqildi. 
Sedimentatsiya tezligini oʻlchash orqali kolloid zarrachalarning oʻlchami va 
molekulyar massasini aniqlash mumkin.
5.2-§. Kolloid eritmalarning osmotik bosimi. Donnanning membrana 
muvozanati. 
Kolloid eritmalarning osmotik bosimi. Chin eritmalar kabi, kolloid 
eritmalarda ham osmotik bosim mavjud. U gaz bosimi kabi eritmalarning 
kolligativ 
xossasi 
hisoblanadi, 
ya‘ni 
erkin 
harakatlanayotgan 
kolloid 
zarrachalarning sonigagina bogʻliq. Osmos hodisasi ikki xil sababga koʻra 
kuzatiladi:

Birinchidan, toza suvda suv molekulalarining konsentratsiyasi eritmadagiga 
qaraganda yuqori boʻladi.

Ikkinchidan, eritmada suv molekulalari eruvchi modda molekulalari bilan 
birikib, gidratlar hosil qiladi.
Suyultirilgan eritmalarda osmos hodisasi eruvchi va erituvchi moddalar xiliga 
emas, asosan eritmaning hajm birligida eruvchi modda zarrachalari soniga bogʻliq 
boʻladi. Eritma bugʻ bosimining toza erituvchi bugʻ bosimiga qaraganda past 
boʻlishi bilan osmos hodisasi orasida yaqin bogʻlanish bor.
1877-yilda Pfeffer osmotik bosimni oʻlchashga imkon beradigan yarim 
oʻtkazgich pardalar tayyorladi. Buning uchun sirlanmagan chinni (yoki sopol) 
silindrning (S) qismini 
(mis sulfat) eritmasi bilan toʻldirib, uni sariq qon tuzi 
eritmasi solingan idish (Q) ga tushirdi. Silindr devorlaridagi mayda teshiklarda 
tuzi choʻkib, natijada juda yaxshi yarim oʻtkazgich parda hosil 
boʻladi (bu 32–rasmda R bilan koʻrsatilgan).

---

60 
Bu silindr M manometrga birlashtiriladi va tayyorlangan asbob osmometr deb 
ataladi. Agar S silindrga qandning quyuq eritmasi, Q stakanga toza suv solinsa, 
quyidagicha hodisani kuzatish mumkin. Qand zarrachalari yarim oʻtkazgich 
pardadan oʻta olmaydi, suv zarrachalari esa S silindrga kirib eritmani suyultiradi. 
Silindrda suyuqlik hajmi ortib, manometrning bir qismidagi simobni bosadi va 
manometrning ikkinchi qismidagi simob koʻtarila boshlaydi. Bir oz vaqt oʻtgandan 
keyin simob koʻtarilishi toʻxtaydi, chunki silindrga suv kirgan sari nay ichidagi 
gidrostatik bosim ortib borib, nihoyat osmotik bosimga tenglashib qoladi.