Oʻzbekistоn respublikasi оliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi r. I. Ismailov, R. M. Davlatov, M. B. Mamatqulova

34-rasm. Faradey -Tindal effekti:
1-yoʻrugʻlik manbai; 2- linzalar; 3-dispers 
sistema. 
Chin eritmalarda, toza suyuqliklar aralashmasida yorugʻlik nihoyatda kam 
tarqaladi va Faradey-Tindal effekti yuz bermaydi. Uni faqat maxsus asboblar 
yordamida koʻrish mumkin. Ba‘zan tashqi koʻrinishiga qarab kolloid eritmani chin 
eritmadan ajratib boʻlmaydi, ayni sistemani kolloid yoki chin eritma ekanligini 

---

66 
aniqlashda Faradey-Tindal effektidan foydalaniladi. Faradey-Tindal effektining 
intensivligi zolning disperslik darajasi ortishi bilan kuchayadi, disperslik ma‘lum 
darajaga borganda maksimumga yetadi va soʻngra pasayadi. Bu effekt zolning 
disperslik darajasi ortishi bilan kuchayadi. 
Shuningdek, yuqorida ta‘kidlanganidek, kolloid eritma zarrachalarining 
oʻlchami tushayotgan yorugʻlik nurining toʻlqin uzunligidan kichik boʻlgani uchun 
difraksiya hodisasi roʻy beradi, ya‘ni yorugʻlik nuri zarrachani ―oʻrab oʻtib‖, oʻz 
yoʻnalishini oʻzgartiradi. Demak, kolloid eritmalarda zarrachalarning nurni yoyish 
qobiliyati oʻsha tushayotgan nurning toʻlqin uzunligiga bogʻliq boʻladi.
Reley qonuni. Ingliz fizigi D.Reley zarrachalarning nur tarqatishini va 
kolloid dispers sistemada tarqalayotgan nurning yorugʻlik darajasi (intensivligi)ni 
oʻrgandi.
Reley qonuniga muvofiq kolloid sistema orqali oʻtayotgan yorugʻlik nurining 
intensivligi kolloid zarrachalarning soniga, zarracha hajmining kvadratiga toʻgʻri 
proporsional, tushayotgan yorugʻlik nuri toʻlqin uzunligining toʻrtinchi darajasiga 
teskari proporsionaldir: 
2
2
2
2
1
2
2
2
1
4
2
2










n
n
n
n
k I
I
o


Ushbu tenglama Reley formulasi boʻlib, bunda, I - kolloid zarrachadan 
yoyilayotgan yorugʻlikning intensivligi, 
- yorituvchi nurning intensivligi, 

- 
sistemaning hajm birligidagi zarrachalari soni, 

- har bir zarrachaning hajmi, 
- 
kolloid zarrachaning yorugʻlikni sindirish koeffitsienti, 
- dispersion muhitni 
hosil qilgan moddaning yorugʻlikni sindirish koeffitsienti, k - proporsionallik 
koeffistienti, λ – tushayotgan nur toʻlqin uzunligi.
Agar dispers faza moddasining (ya‘ni zarrachaning) yorugʻlikni sindirish 
koeffitsienti dispersion muhitni tashkil qilgan moddaning yorugʻlikni sindirish 
koeffitsientiga teng boʻlsa, bunday sistemada Faradey-Tindal effekti koʻrinmaydi. 
Aksincha, bu farq qancha katta boʻlsa, Faradey-Tindal effekti shuncha ravshan 
koʻrinadi.
Shuningdek, Reley formulasini zarrachalarining oʻlchamlari 40-70 nm dan 
katta boʻlmagan sistemalar uchungina qoʻllash mumkin. Boshqacha aytganda, bu 

---

67 
formula faqat kolloid eritmalar uchun toʻgʻri formula boʻlib, uni dagʻal dispers 
sistemalarga tadbiq etib boʻlmaydi. Toʻlqin uzunliklari kichik boʻlgan binafsha va 
havo rang nurlar kolloid sistemalarda yaxshi yoyiladi, lekin toʻlqin uzunligi katta 
boʻlgan qizil nur yaxshi yoyilmaydi. Koʻpgina rangsiz zol va minerallarni qizil 
rangda boʻlishi shu sabablidir. Bu yerda qizil nurlar ham yoyiladi. Yondan qaralsa 
bu zol va minerallar koʻk rangda boʻladi. Shu hodisa orqali tushuntirish mumkinki, 
kunduz vaqti osmon ham koʻk rangda boʻladi, quyoshni botishi va chiqishi esa 
qizil rangda boʻladi. Svetoforning qizil nuri ham tumanda uzoqdan koʻrinadi. 
Ya‘ni, agar tushayotgan yorugʻlik pоlixrоmatik (оq yorugʻlik) boʻlsa, u hоlda 
sоchilgan yorugʻlik qisqa toʻlqinlardan ibоrat boʻlishi kerak, ya‘ni rangsiz kоllоid 
eritmalar yonidan yoritilganda zangоri rangga ega boʻladi. Oʻtgan nurlarda ular 
qizil rangda koʻrinadi. 
Tarkibida chang, tuman va tutun zarrachalari mavjud boʻlgan havо qatlami 
оrqali zangоri nurlar oʻtkazilganda toʻla sоchiladi, qizil nurlar oʻtkazilganda esa 
ancha kam miqdоrda sоchiladi va qizil signal uzоq masоfada ham koʻrinadi. 
Kolloid sistemalarning nur tarqatish xossalari Faradey-Tindal effektiga 
asoslanib tuzilgan nefelometr, ultramikroskop va elektonmikroskoplar yordamida 
oʻrganiladi.