Oʻzbekistоn respublikasi оliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi r. I. Ismailov, R. M. Davlatov, M. B. Mamatqulova

6.2-§. Kоllоid sistemalarni oʻrganishning mikroskopiya usullari. 
Ultramikroskopiya usuli. Kolloid sistemalarda nurning tarqatish hodisasi 
kuzatishda kolloid kimyoning rivojlanishida juda katta ahamiyatga ega boʻlgan 
ultramikroskopiya usulidan foydalaniladi. 
Kolloid zarrachalarning oʻlchami koʻzga koʻrinadigan yorugʻlik nurining 
toʻlqin uzunligidan kichik boʻlgani uchun oddiy optik mikroskop yordamida bu 
zarrachalarni koʻrib boʻlmaydi. Bunga sabab shuki, kolloid zarrachalarga 
tushadigan nur toʻlqinlari zarrachalarni aylanib oʻtadi va sochilgan nurni koʻz bilan 
koʻrib boʻlmaydi. 
Ultramikroskop asbobini 1903-yilda Faradey-Tindal effekti asosida Zidentoff 
va Zigmondi yaratdilar. Oddiy mikroskop bilan ultramikroskopning farqi shundaki, 
oddiy mikroskopda yorugʻlik manbaidan tushayotgan nur kuzatilayotgan jism 
(ob‘ekt) orqali oʻtadi va kuzatuvchiga koʻrinadi. Ultramikroskopda esa yorugʻlik 
manbaidan kelayotgan yorugʻlik nuri optik sistemalarda kuchaytirilib, toʻgʻri 
burchak ostida qorongʻi fonda yon tomondan kolloid eritmaga tushiriladi, ya‘ni 
yorugʻlik toʻgʻridan-toʻgʻri kuzatuvchi koʻziga tushmaydi. Shunday qilib, 
ultramikroskopda kolloid zarrachalarning oʻzi emas, balki shu zarrachalardan 
tarqalayotgan nur koʻrinadi.

---

70 
36-rasm. Ultramikroskop sxemasi: 
1 – yorugʻlik manbai; 2 – kondensor linza; 3 – 
tirqishli diafragma; 4 – yorituvchi obektiv; 5 – zolli kyuveta; 6 – optik mikroskop 
Kolloid eritmadan tarqalayotgan nurning intensivligi kolloid zarrachalarning 
eritmadagi konsentratsiyasiga, ularning shakli va oʻlchamlariga bogʻliq (36-rasm). 
Kolloid zarrachalar oʻz shakliga koʻra ikki guruhga boʻlinadi: 

Birinchi guruhga oʻlchamlari har tomonlama bir xil boʻlgan zarrachalar (shar 
yoki kub shaklidagi), masalan, oqsillarning, smolalarning kolloid eritmalari, 
ba‘zi metallarning gidroksidlari kiradi.

Ikkinchi guruhga gabarit oʻlchamlari turlicha boʻlgan kolloid zarrachalar 
kiradi. Bularning shakli bargsimon 
О
zoli), tayoqchasimon 
yoki ipsimon, zanjirsimon (sovun, antraxinon zarrachalari) boʻlishi 
mumkin. 
Ultramikroskopda kolloid eritmalarni kuzatganimizda bizga zarrachalarning 
shakli ham, oʻlchamlari ham koʻrinmaydi. Shunga qaramay, ultramikroskop 
yordamida bilvosita yoʻl bilan kolloid zarrachalarning oʻlchami va shaklini 
aniqlash mumkin. Buning uchun ma‘lum 
hajmdagi zolda boʻlgan zarrachalar 
soni 
ultramikroskop yordamida vizual sanab topiladi. Ayni eritmada dispers 
fazaning massasini bilgan holda eritmadagi barcha zarrachalar soni hisoblab 
topiladi. Soʻngra dispers fazaning zichligini e‘tiborga olib, kolloid zarrachalarning 
hajmi va oʻlchamlarini topish mumkin. Zarrachalarning zichligi 
kolloid 
eritmaning kontsentratsiyasi 
(g/l), ultramikroskopga olingan zolning hajmi va 
shu hajmdagi zarrachalar soni 
boʻlsa, hajm birligidagi zarrachalar soni 
quyidagiga teng boʻladi: 
V
Y
n


---

71 
Alohida zarrachalarning massasi 
va zarrachaning hajmi 
boʻladi, u holdа:
Yd
cY
nd
c
w


Demak, dispers faza moddasining zichligi 
, zarrachalar soni va kolloid 
eritmaning konsentratsiyasi C ma‘lum boʻlsa, zarracha hajmini v hisoblab topish 
mumkin ekan, ya‘ni: 
nd
C


bunda, agar zarrachani sfera shakliga ega deb faraz qilsak, uning hajmi 
3
3
4
r

ga 
teng boʻladi (bunda, r – zarrachalarning oʻrtacha radiusi); binobarin 
nd
C
r

3
3
4

; 
kub shaklidagi zarracha uchun 
yoki 
3
1
V

; sferik zarracha uchun 
3
3
4
r
V


yoki 
3
4
3

V
r

boʻladi. 
Ultramikrоskоp oʻlchami 3 nm gacha boʻlgan zarrachalarni kuzatish 
imkоniyatiga ega.