Oʻzbekistоn respublikasi оliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi r. I. Ismailov, R. M. Davlatov, M. B. Mamatqulova

45-rasm. Adsorbentning gʻovaklilik darajasi: 1-makrogʻovak, 2-mezogʻovak,3- 
kapillyar mezogʻovak,4-mikrogʻovak. 
Sxemadan koʻrinadiki, mezogʻovakning bir qismini kapillyar mezogʻovak 
tashkil qilar ekan. Makrogʻovak va mezogʻovaklar 2 nm gacha oʻlchamda bo‘lib, 
adsorbsiya mexanizmini oʻzgartirmaydi. Bunday adsorbentlar uchun, xuddi 
gʻovaksiz adsorbentda kuzatilgani kabi, monomolekulyar va polimolekulyar 
adsorbsiya, shuningdek, fizikaviy va kimyoviy adsorbsiyalar xos bo‘ladi. 
Yuqorida ta‘kidladik-ki, 2 nm oʻlchamgacha boʻlgan mezogʻovaklarda 
kapillyar kondensatlanish uchun ham joy mavjud ekan (46-rasm). 
 
46-rasm. Mezogʻovaklarda kapillyar kondensatlanish. 
46-rasm (a) dan koʻrish mumkinki, dastlab kapillyar mezogʻovaklarda 
monoqavat yoki poliqavatlar hosil boʻlar ekan. Shundan soʻng, qaysiki (b) rasmda 
koʻrinishicha, oddiy bosim toʻyingan bugʻ bosimidan kichik boʻlsa, ya‗ni 
boʻlganda, kondensatsiya hodisasi kuzatiladi, kodensatsiya natijasida suyuqlik 
hosil bo‘ladi va ular kapillyarlarni toʻldiradi. Agar gʻovak devorlari syuqlikni 
shimadigan boʻlsa, unda suyuqlikning yuqori menisk holati botiq koʻrinishdagi 
shaklga ega boʻladi. 

---

98 
Mikrogʻovaklarda esa butun hajm boʻylab toʻlib borish holati kuzatiladi (47-
rasm). Bunda xuddi tor daradagi toshlar singari harakatlanayotgan molekulalar 
ushbu mikrogʻovakka yiqila boshlaydi va adsorbsion kuchlar ta‘sirida oʻsha 
gʻovak ichida qolishadi. 
47-rasm. Mikrogʻovakning molekulalar bilan toʻlishi. 
Qattiq jism sirtida eritmalarning yutilish xossasi eritmani tashkil etgan eruvchi 
va erituvchi moddalar miqdoriga bogʻliq boʻladi. Shuning uchun kuchli 
konsentratsiyali eritmalarda erituvchi adsorbsiyasi, kichik konsentratsiyali 
eritmalarda esa erigan moddaning adsorbsiyasi ustun keladi. Bu holatda solishtirma 
adsorbsiya quyidagi formula bilan topiladi: 
Bunda, 
erigan moddaning adsorbsiyagacha boʻlgan konsentratsiyasi; C- 
erigan moddaning adsorbsiyadan keyingi konsentratsiyasi; m- adsorbentning 
miqdori. 
Eritmada eruvchi miqdori koʻpayishi bilan adsorbsiyalangan modda miqdori 
ortadi, soʻngra erituvchining adsorbsiyasi ustun keladi. Natijada, yana eritmada 
eruvchi modda miqdori koʻpayishi (
tufayli va solishtirma adsorbsiya 
minus ishorali boʻlib qoladi (48-rasm).