O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi r. D. Do‘smuratov

4.2. Buxgalteriya hisobining uslubiy, tashkiliy va texnik 
ta’minoti 
 
Bozor munosobatlarining rivojlanishi buxgalteriya hisobi oldiga 
yangi talablar qo‘ymoqda. Bir tomondan, bu talablar O‘zbekiston Re-
spublikasi «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qonunida belgilangan. Ik-
kinchi tomondan, mazkur qonun va boshqa me’yoriy hujjatlar bilan bel-
gilangan buxgalteriya hisobini tashkil etishning umumiy konsepsiyasi 
bilan birga, korxona to‘plangan tajribaga tayanib, hisobni tashkil etish-
ning yangi vazifalarini hal etishga qaratishi lozim.  
Hisob siyosati tegishli mulklar va majburiyatlar hisobini yo‘lga 
quyishning muay'yan usullarini xo‘jalik yuritish shart-sharoitlari va 
amaldagi qonunchilikdan kelib chiqqan holda tanlashni bildiradi. Bunda 
buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritishning aniq belgilangan 
yo‘nalishi doirasida bir qancha muqobil usullardan maqbuli tanlanadi, 
agar bu amaldagi qonunchilikka zid bo‘lmasa. Buxgalteriya hisobini yu-
ritishning tegishli usuli buxgalteriya hisobiga oid qonunchilik yoki 
me’yoriy hujjatlarda ko‘rsatilmagan bo‘lsa korxona uning amaldagi 
buxgalteriya hisobi qoidalaridan kelib chiqqan holda mustaqil ishlab 
chiqishi mumkin. Har qanday holatda korxona tarkibiy bo‘linmalari ham 
hisob siyosatiga rioya qilishi lozim(Korxona hisob siyosatining namun-
asi 2-ilovada keltirilgan). 
Hisob siyosati moliya yili davomida o‘zgartirilmasligi lozim va 
uning tarkibida quyidagilar tasdiqlanadi: 

---

 
 
124
-
 
hisob va hisobotning o‘z vaqtidaligi talabidan kelib chiqqan 
holda, joriy hisobni yuritish uchun zarur bo‘lgan, eng kami sondagi, 
ammo yetarli schotlar ro‘yhatidan iborat Ishchi schotlar rejasi; 
-
 
dastlabki hujjatlarning shakllari (xo‘jalik operatsiyalarini ras-
miylashtirish uchun namunaviy shakllari mavjud bo‘lmagan), hamda hi-
sob axborotlaridan ichki foydalanuvchilar ehtiyoji uchun tuziladigan 
boshqaruv hisobi hujjatlarining shakllari; 
-
 
mulklarning alohida turlarini baholashning tegishli variantini 
tanlash; 
-
 
xarajatlarni guruhlash va ishlab chiqarishga olib borishning te-
gishli usullarini belgilash; 
-
 
kelgusi davr xarajatlari va to‘lovlari uchun rezyervlarning turlari; 
-
 
hujjatlar aylanishi qoidalari va hisob axborotlariga ishlov berish 
texnologiyalari; 
-
 
buxgalteriya hisobini tashkil etish uchun talab qilinadigan, 
xo‘jalik operatsiyalarini hamda boshqa amallarni bajarish jarayonida te-
gishli nazorat turini tanlash. 
 Hisob siyosatini qo‘llashning belgilangan chegaralari korxonada 
to‘liqlik, ehtiyotkorlik, xo‘jalik faktlari iqtisodiy mazmunining ularning 
shaklidan ustuvorligi hamda muvofiqlik va oqilonalik talablari doirasida 
belgilanishi mumkin.  
 Korxonada  belgilangan  tartibda ishlab chiqilgan va tasdiqlangan 
hisob siyosati yildan-yilga izchil qo‘llaniladi. Buning natijasida har xil 
hisobot davrlarida olingan buxgalteriya hisobi ma’lumotlarining 
taqqoslanishi ta’minlanadi. Shunday qilib, ushbu talabni amalga oshirish 
maqsadida hisob siyosati tegishli tashkiliy-farmoyish hujjati (buyruq, 
farmoyish) tasdiqlangan yildan keyingi yilning 1 yanvaridan kuchga 
kiritilishi lozim.  
 Yangi tashkil etilgan korxona, u qachon yuridik shaxs maqomini 
olganligi (Davlat ro‘yxatidan o‘tganligi)dan qat’iy nazar, hisob 
siyosatini kuchga kiritish bo‘yicha yuqorida belgilangan talablarga rioya 
qilishi lozim. Ushbu talablar korxonaning filiallari, vakolatxonalari va 
bo‘linmalariga (jumladan, alohida balansga chiqarilgan) ham taalluqli, 
ularning joylashgan yeridan qat’iy nazar. 
Yangidan tashkil etilgan korxonalarda ishlab chiqilgan hisob siyo-
satini rasmiylashtirish ko‘rsatilgan talablardan kelib chiqqan holda uning 
moliyaviy hisobotini birinchi marta e’lon qilingunga qadar, ammo 
yuridik shaxs huquqiga ega bo‘lgan(davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan) 
kundan boshlab 90 kundan kechikmasdan amalga oshirilishi lozim. 

---

 
 
125
Hisob siyosati tashkiliy-huquqiy va mulkchilik shaklidan qat’iy 
nazar, barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan ishlab chiqilishi 
lozim.  
O‘zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qon-
unining qoidalarini buxgalteriya hisobining yagona uslubiy tamoyilari 
asosida rivojlantirilgan buxgalteriya hisobi milliy standartlari 
qo‘llaniladi. Buxgalteriya hisobi milliystandartlari qonunga zid 
bo‘lmasligi va uning uslubiy taminotini rivojlantirishi lozim. Hozirgacha 
26 ta BHMS ishlab chiqilgan va amaliyotda qo‘lanilmoqda. Bizning fik-
rimizcha, BHMSlar keyinchalik ularga buxgalteriya hisobining ayrim 
murakkab qoidalari va normalari qo‘shimcha sharhlar bilan to‘ldirilgan 
va buxgalteriya hisobining texnik jihatlari to‘liqroq aks etirilgan holda 
qayta ko‘rib chiqilishi zarur. 
Korxona darajasida buxgalteriya hisobining uslubiy ta’minlash 
quyidagilarni qo‘llash bilan belgilanadi:  
-
 
tashqi va ichki axborotdan foydalanuvchilarni zarur axborotlar 
bilan ta’minlaydigan, sintetik va analitik schotlardan iborat, namunaviy 
schotlar rejasi asosida ishlab chiqilgan ishchi schotlar rejasi; 
-
 
xo‘jalik operatsiyalarini aks ettirish uchun mo‘ljallangan tar-
moqlararo va tarmoq dastlabki hujjatlarining namunaviy shakllari. 
Dastlabki hujjatlarning namunaviy shakllari ko‘zda tutilmagan hodis-
alar, hamda ichki buxgalteriya hisoboti uchun dastlabki hujjatlar 
shakllari umumiy talablar va majburiy rekvizitlar ro‘yxatiga mos kelishi 
lozim; 
-
 
xo‘jalik operatsiyalarini, ularning mazmunidan kelib chiqqan 
holda joriy nazorat modeli inventarizatsiya o‘tkazish texnologiyalari va 
ayrim turdagi mulklar hamda majburiyatlarni baholash uslublari; 
-
 
amal qilayotgan hisobni tashkil etish va mavjud texnik vositalar 
negizida hujjatlar aylanishi va hisob axborotlariga ishlov berish 
texnologiyasi. 
Shunday qilib, boshqaruv pog‘onalarining har birida o‘zining vazi-
falari hal etiladi. Shu bilan birga ularning barchasi oxir-oqibatda bux-
galteriya hisobining metodologik tamoyillariga muvofiq hisob jarayonini 
tartibga solish va maqbullashtirishga qaratilgan. 
Buxgalteriya hisobining metodologik tamoyillari korxona hisob si-
yosatining tarkibiy qismi sifatida quyidagilarni nazarda tutadi: 
-
 
korxona mulklari va majburiyatlarining boshqa korxona va 
muldorlardan alohidaligi; 

---

 
 
126
-
 
korxona faoliyatining uzluksiligi, ya’ni kelajakda o‘z faoliyatini 
to‘xtatish niyatining yo‘qligi; 
-
 
bir hisobot davridan boshqasiga o‘tishda o‘z faoliyatini izchil 
amalga oshirishi va natijada, o‘z majburiyatlarini to‘lamaslik niyatining 
yo‘qligi (hisob siyosatini izchil qo‘llash tamoyili); 
-
 
hisoblash paytiga rioya qilinishi, ya’ni daromadlar va xarajatlar 
ular shakllangan paytda emas, ular tegishli bo‘lgan hisobot davrida aks 
ettiriladi. 
Korxona hisob siyosati quyidagilarni ta’minlashi lozim:  
-
 
korxonada sodir bo‘ladigan barcha xo‘jalik operatsiyalarini ikki 
yoqlama yozuv usuli bilan o‘z vaqtida va to‘liq aks ettirish (to‘liqlik 
tamoyili); 
-
 
 o‘z hatti-xarakatlarida extiyotkorlik, o‘zining hatti-xarakatlari 
bilan korxonaning moliyaviy barqarorligiga ataylab zarar etkazmaslik; 
-
 
huquqiy va iqtisodiy yondoshuvlarning ayrim amaldagi qoi-
dalarini formal tushunishdan ustunligi (mazmunning shakldan ustuvor-
ligi tamoyili); 
-
 
analitik schotlar boshlang‘ichva oxirgi qoldiqlari hamda debet 
va kredit oborotlari mos ravishda yig‘indilarining ularni umumlashti-
ruvchi sintetik schotning boshlang‘ich va oxirgi qoldig‘i hamda debet va 
kredit oborotlariga mos ravishda tengligi (muvofiqlik tamoyili); 
-
 
buxgalteriya hisobini muayyan korxona faoliyatini inobatga ol-
gan holda tejamli va oqilona yuritish (oqilonalik tamoyili); 
-
 
bir tomondan, korxonaning moliyaviy natijasini hisoblash 
maqsadida, ikkinchi tomondan korxona moliyaviy ahvoli to‘g‘risida 
tashqi foydalanuvchilarga axborotlarni taqdim etish maqsadida, hisob 
(oy) va hisobot (choraklik, yarim yillik, 9 oylik, yillik) davrini chega-
ralash, ya’ni davriylik tamoyili; 
-
 
moliyaviy hisobotni tuzish va e’lon qilish tamoyili (uning 
tarkibi o‘zgarmasligi, balans va moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot 
ko‘rsatkichlarining hisobot yili boshi va oxirida taqqoslanuvchanligi, hi-
sobotning e’lon qilinishi). 
Hisob siyosati korxona rahbarining buyrug‘i yoki farmoyishi bilan 
yillik hisobotni birinchi e’lon qilishdan, ammo yuridik shaxs huquqini 
olgan (davlat ro‘yhatidan o‘tgan) kundan boshlab 90 kundan kechik-
masdan rasmiylashtiriladi. 
Buxgalteriya hisobi boshqaruv funksiyasi sifatida o‘zining tashkiliy 
tuzilmasiga ega (Buxgalteriya hisobining tashkiliy ta’minotini bu yerda