O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. A. Rasulov, V. A. Grachev

Metallmas qo‘shilmalarning hosil bo‘lishi va chiqarib tashlanishi. 
Qo‗shilmalarning hosil bo‗lish jadalligi vaqt birligi ichida hajm birligida ularning 
hosil bo‗ladigan miqdori bilan baholanadi [9]: 
, 
(
) (
)
- 
, (4.17) 
bu yerda: I – qo‗shilmalarning hosil bo‗lish jadalligi, dona/m
3
· s; 
– kritik 
o‗lchamli qo‗shilma sirtidagi atomlar soni; n — dastlabki fazaning hajm birligidagi 
atomlar soni; 
— metall- qo‗shilma chegarasidagi fazalararo taranglik; V — 
hosil bo‗ladigan fazaning mol hajmi; ΔG — kritik o‗lchamli kurtaklar hosil 
bo‗layotganida erkin energiyaning o‗zgarishi: 
( )
( )
. (4.18) 
α — o‗ta to‗yinish darajasi (element- oksidsizlantirgich va kislorodning amaldagi 
konsentratsiyasi ko‗paytmasining muvozanat konsentratsiyaga nisbati). 
Qo‗shilmalar suyuqlanmadan ikkita bosqichda: qo‗shilmalarni hajmdan ajralish 
sirtiga ko‗chirishda va ularning fazalararo chegaradan o‗tishida chiqarib yuboriladi. 
Qo‗shilmalarning fazalar orasidagi chegaraga ko‗chirilishi suzib chiqish va 
konvektiv oqimlar, shuningdek, gaz pufakchalari hisobiga amalga oshirilishi 
mumkin. Birinchi va uchinchi yo‗llar qaytmasdir. Konvektiv ko‗chirish esa qaytar 
yo‗ldir, ya‘ni konvektiv oqimlar metallmas qo‗shilmalarni suyuqlanmaga faqat 
kiritishi emas, balki chiqarishi ham mumkin. Masalan, induksion pechlarda 
aluminiy qotishmalarini suyuqlantirishda jadal aralashtirish himoya pardasi A1
2
O
3
ni ilib ketishi mumkin. Qo‗shilmalarning suzib chiqishi Stoks qonuniga bo‗ysunadi: 
, (4.19) 

---

266 
bu yerda: 
— suzib chiqish tezligi, m/s; r — qo‗shilishlar radiusi, m;
va 
— 
metall va qo‗shilmalar zichligi, kg/m
3
; 
— qovushoqlik, Pa · s. 
Fazalarning ajralish chegarasidan o‗tishi sirtiy hodisalarga bog‗liq. Metalldan 
shlakka o‗z- o‗zidan o‗tish sharti quyidagidan iborat: 
. (4.20) 
Yomon ho‗llanadigan qo‗shilmalar (A1
2
O
3
, ZnO
2
va boshq.) ajralish chegarasini 
qarshiliksiz o‗tadi. Metall bilan yaxshi ho‗llanadigan qo‗shilmalar (po‗lat uchun bu 
FeO, MnO, SiO
2
) ajralish chegarasida to‗planishi mumkin, u yerdan konvektiv 
oqimlar ularni qaytadan suyuqlanma hajmiga olib ketishi mumkin. Bunda konvektiv 
oqimlarning tezligi jiddiy ahamiyatga ega. Bu tezlik induksion pechlarda juda 
yuqori (3—8 m/s) va alanga pechlarida juda kichik (0,1—1 m/s) bo‗ladi. 
Suyuqlanmalarda gaz pufakchalarining hosil bo‗lishi va undan chiqarib 
yuborilishi sirtiy hodisalarga hamda ko‗rib o‗tilayotgan sistemada bosim 
kattaliklariga bog‗liq. Suyuqlanma ichida radiusi r bo‗lgan pufakchaga gazning 
ajralib chiqishi uchun zarur bo‗lgan eng kichik bosim quyidagi formuladan 
aniqlanadi: 
, (4.21) 
bu yerda: 
va 
— metall va shlakning solishtirma og‗irligi, g/sm
3
; 
( 
)
( 
)
va 
— metall va shlak zichligi, g/sm
3
; 
va 
— metall va shlak 
qatlamining balandligi, m; 
— 98065 Pa — atmosfera bosimi; 
— sirt 
taranglik, N/m. 
Pufakchalarning hosil bo‗lishi va ularning chiqarib yuborilishi bilan, masalan, 

---

267 
po‗latning FeO + C = Fe + CO reaksiya bo‗yicha qaynashi va aluminiy 
qotishmalarining xloridlar bilan tozalanishi 3ZnCl
2
+ 2A1 = 2A1C1
3
+ 3Zn 
xarakterlanadi, bunda gazsimon A1C1
3
ning suzib chiqadigan pufakchalari 
tozalagich rolini bajaradi. 
Tozalash samaradorligi termodinamik va kinetik faktorlar qanchalik to‗g‗ri 
hisobga olingan va tanlangan tozalash usulida jarayon mexanizmi qo‗yilgan 
masalaga qanchalik javob berishiga bog‗liq bo‗ladi.