O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. A. Rasulov, V. A. Grachev

4.2. Tozalash 
Tozalash 
jarayonlarining 
fizik-kimyoviy 
asoslari. 
Tozalashning 
termodinamik shart- sharoiti — aralashmani chiqarib yuborish reaksiya- sida ΔG 
ning yuqori darajada manfiy qiymatga ega bo‗lishidir: 
[E
i
] → (E
i
), { E
i
}. 
Ushbu jarayon mexanizmi tozalash usuliga bog‗liq bo‗ladi. Masalan, umumiy 
bosimni pasaytirib vakuumlashda gazlarni eruvchanligi keskin kamayadi va ular 
suyuqlanmadan ajralib chiqa boshlaydi. Ya‘ni mexanizm usul mohiyatining 
negizida va uning termodinamik xarakteristikasiga bog‗liq. Masalan, desulfuratsiya 
shunga asoslanganki, desulfuratsiya reaksiyasining natijasida hosil bo‗ladigan 
kalsiy sulfidi barcha sulfidlardan eng kichik ΔG qiymatga ega bo‗ladi. 
Tozalash kinetikasi ham uning mexanizmiga uzviy bog‗langan va tozalash qaysi 
usulda bajarilishiga bog‗liq. Bir-biridan prinsip jihatdan farqlanadigan ikkita 
jarayon mavjud. 4.4- a rasmda ichida V hajmni egallaydigan va M
0
massaga ega 
bo‗lgan tozalanadigan qotishma bo‗lgan muayyan sig‗imda amalga oshiriladigan 
jarayon sxemasi ko‗rsatilgan. Tozalash Ω yuza orqali amalga oshiriladi. Oqimdagi 
aralashmalar massasi Fik qonuni bo‗yicha aniqlanadi: 
( )
( 
) , (4.6) 
Yoki
( )
( 
) , (4.7) 
bu yerda: 
( )
— τ vaqt ichida chiqarib yuborilgan i- komponent massasi, kg; k — 
massa uzatish koeffitsiyenti, kg/s • m
2
• %; 
va 
— hajmda va ajralish sirtida 
i — aralashma konsentratsiyasi, massadan % hisobida; Ω — ajralish sirti yuzasi, m
2
; 
— vaqt τ
0
ichida chiqarib yuborilgan i - komponent moddalari miqdori, mol; β — 

---

262 
massa uzatish koeffitsiyenti; 
va 
— i- komponent konsentratsiyasi, mol/m
3
. 
Tozalash jarayonining bunday tipi kinetik tip deb atalgan [3]. 
Amaliy hisoblashlar uchun (4.6) va (4.7) ifodalarni 
(
)
deb qabul qilib, soddalashtirish mumkin. U holda: 
( )
. (4.8) 
V=const da 0 -
va
chegaralarida integrallangandan so‗ng quyidagiga 
ega bo‗lamiz: 
( 
) , (4.9)
bu yerda: 
– tozalash vaqti, s; 
– i- komponentning boshlang‗ich 
konsentratsiyasi, %. 
Oqim massasini kg/s da ifodalab 
( 
( )
), quyidagiga ega bo‗lamiz: 
( )
, (4.10) 
( 
) , (4.11)
Ya‘ni tuyulma massa uzatish koeffitsiyenti
ga ega soddalashtirilgan ifoda. 
Tozalash jarayonining ikkinchi tipi (4.4- b rasm) kvazimuvozanat tip deb atalgan 
[3]. U uzluksiz amalga oshiriladi, ya‘ni metall uzluksiz tozalash sig‗imiga — 
reaktorga tushib, o‗zi bilan 
1
tezlikda 
aralash-ma oqimini olib kiradi va 
aralashmaning 
qoldiq miqdorini olib, 
2
tezlikda undan uzluksiz chiqib ketadi. 

---

263 
U holda: 
( )
( 
) . (4.12) 
Tozalashning bunday tipi barcha qayta suyuqlantirish jarayonlari uchun 
xarakterlidir. Bunda, odatda, 
1
= 
2
= 
. Demak, 
( )
( 
)
. (4.13)