O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

 

---

34 
3.2. Xalqaro turizmning boshlang‘ich davri
Turizm sohasida birinchi mutaxassislardan biri angliyalik Tomas Kuk bo‘lib 
hisoblanadi. U baptistlar pasteri (ruhoniysi) bo‘lib, 1843 yilda birinchi marta 570 
kishidan iborat etiqod qiluvchilarni to‘plab Angliyaning Lestera va Lafebaro 
shaharlari o‘rtasida turistik guruhni poyezda sayohatga olib chiqadi va ommaviy 
turizmning tashkil etilishiga asos soladi. Ekskursiyadagi muvaffaqiyati Tomas Kuk 
uchun shon-shuhrat keltiradi. Aynan Kuk turistlarni chipta (bilet)lar narxini 
belgilashda kattagina skidka berib o‘z ishini rivojlantiradi. U anglichanlarning 
London shahrida o‘tkazilgan Xalqaro ko‘rgazmada 165 kishi ishtirok etishini 
ekskursiyalar tashkil etib ta’minlaydi. 
Tomas Kuk 1855 yilda birinchi bor angliyalik turistlarni to‘plab Parijdagi 
Xalqaro ko‘rgazmada qatnashadi. 1851 yilda «Tomas Kuk va o‘g‘li» sayyohlik 
kommersiyali firmani tashkil qiladi. 1865 yilda boy-badavlat kishilarni to‘plab dam 
olish uchun Shveysariyaga sayohat uyushtiradi. Shunday qilib, u hozirgi zamonaviy 
turizm industriyasiga asos soladi. 
Bu hodisalarga ko‘p hollarda samolyot inqilobi, jumladan transportdagi tub 
o‘garishlar, yangi zamonaviy transport vositalarining paydo bo‘lishi, temir yo‘llar 
qurilishi sabab bo‘ladi. 
1838 yilda birinchi bor «Greytvestern» parrakli – vintli paraxodning qurilishi, 
u 68 pasajjirni Amerikadan Yevropaga olib borib quydi va shunday qilib Nyu-York 
va London shaharlari o‘rtasida muntazam kema qatnovi tashkil etildi. 1866 yil Tomas 
Kuk ikkita angliyalik turistlar guruhini AQShga borishni tashkil etadi. 1867 yilda 
«Kveyker Soti» paraxodi 60 kishidan iborat sayyohlarni o‘z bortiga olib, besh oylik 
dengiz sayohatiga boshlaydi. 
O‘sha davrda biznesning yangi sohasi turizm tez orada juda ko‘plab 
tadbirkorlarni o‘ziga jalb qila boshladi. Tomas Kuk firmasidan keyin Angliyada 
Treymza va sera Lan turistik tashkiloti, turistlar siyosiy assotsiatsiyasi, 
Velosipedchilar klubi kabi bir qancha yangi turistik tashkilotlar paydo bo‘la boshladi.
Biroz keyinroq turistik firmalar va agentliklar Fransiyada, Italiyada, Shveysariya va 
Yevropaning boshqa mamlakatlarida paydo bo‘la boshlaydi.
XIX asr o‘rtalaridan boshlab Rossiyada ham turizmga bo‘lgan e’tibor kuchaya 
bordi. Bu davrda Rossiyada tabiatshunoslikka qiziquvchilar jamiyati, Qrim tog‘i 
klubi, Kavkaz tog‘i jamiyati kabi sayyohlik tashkilotlari tuzilib, keng tarqaladi. 1885 
yili Peterburgda L.Linson turistik tashkiloti o‘z faoliyatini boshladi. 1899 yilda 
Moskvada umumiy ta’lim o‘quvchilari uchun ekskursiyalarni tashkil etish bo‘yicha 
Pedagoglar jamiyati komissiyasi ish boshladi. 1895 yilda Qrim - Kavkaz tog‘ klubi 
Yalta byurosi tashkil etildi. 
Rossiyada uyushgan ommaviy turizmning rivojlanish bosqichi 1890 yillardan 
boshlanadi. Bu davrda Rossiyaning Qrim va Kavkaz hududlarida kurortlar, 
sanatoriylar tashkil etila boshlaydi. Bu esa turizmni davolash sog‘lomlashtirish 
sohasining paydo bo‘lishiga olib keldilar. 1914 yilda Rossiyada ikkita eng katta 
pasajjirlar tashiydigan teploxodlar («Buyuk knyazina Olga Nikolayevna» va «Buyuk 
knyazina Tatyana Nikolayevna» qurilib ishga tushiriladi. Qrim va Kavkaz 
mintaqalarida turizmning rekratsion davolash, sog‘lomlashtirish) turi rivojlana 

---

35 
boradi. Sochi hududida «Kavkaz riverasi» majmuasi qurilib ishga tushiriladi. Majmua 
tarkibiga 360 nomerli 4 ta mehmonxona, 600 o‘rinli konsert zali, davolanish korpusi, 
kortlar, cho‘milish joylari qo‘shiladi. 
Mamlakatda «Ekskursiya axboroti», «Maktab ekskursiyasi va maktab 
muzeyi», «Rus ekskursanti» kabi maxsus jurnallar bosilib chiqa boshladi. Turistik 
tashkilotlar ichida D.M.Mamin – Sibiryak, D.I. Mendeleev, V.V. Vernadskiy, 
N.M.Prjevalskiy, P.P.Semenov - Tyan-Shanskiy, K.A.Timiryazev, I.P.Pavlov singari 
juda ko‘plab atoqli olimlar, sayohatchilar, yozuvchilar, jamoat vakillari 
qatnashganlar. Ekskursiyalar faoliyatining rivojlanishi har xil ko‘rgazmalari 
muzeylar, tarixiy va madaniy yodgorliklar bilan hamkorlikda olib boriladi. 1872 yili 
Moskvada Politexnika muzeyi, 1873 yilda esa Tarixiy muzeylar ishga tushirildi. 
Kareliyada «Markaziy suvlari» kurorti ishga tushirilib sog‘lomlashtirish, davolash 
turizmi rivojlanishiga asos solindi. Rossiyaning ko‘pgina joylarida sog‘lomlashtirish 
va davolash maskanlari, kurortlari Staroy Russe, Kashino, Samara atrofida, (Sergeev 
Mineral suvi) Lipes, Yaxta, Kavkaz Mineral suvlari tashkil etildi. XIX asrda 
ekskursiyalar, poxodlar, sayohatlar maktablarda, oliy o‘quv yurtlarida o‘qitilishi 
muhim usullardan biri bo‘lib, ilmiy geografik va o‘lkashunoslik axborotlarini yig‘ish 
uchun xizmat qiladigan soha bo‘ldilar. 
1882 yili Rusiya knyazi Muqaddas Yerga borib haj ziyoratlarini amalga 
oshirgandan so‘ng imperator Aleksandr III pravaslav Falastin imperatorlik jamiyatini 
tashkil etish uchun buyruq berdi. Bu ilmiy-xayriya tashkiloti Yaqin Sharqda 
pravaslaviyani doim qo‘llab-quvvatlab u yerda ibodatxona, maktablar, kasalxonalar 
qurib, muqaddas joyga sayohatlar uyushtirganlar. 
XX asrda ich-yonar dvigatelli avtomobilning kashf etilishi insoniyat uchun 
qulay va juda tez fursatda harakat qilish uchun imkoniyatlar tug‘dirdi. avtomobillar 
va avtobuslar yaratildi. 1903 yilda amerikalik aka-uka Raysilar tomonidan matorli 
samolyot yaratildi va bir vaqtning o‘zida u Yevropa osmonida paydo bo‘ldi. 
Dengizda suzuvchi poroxodlar ham mukammallashib boraboshladi. O‘z davri uchun 
gigant bo‘lgan laynerlari qurildi. Jumladan, «Sirius», «Luzitaniya», «Mavritaniya», 
«Imperator», «Faterland», «Titanik» kabi katta suv sig‘imiga ega va tezligi yuqori 
bo‘lgan passajjirlar tashuvchi transport vositalari paydo bo‘ldi. Amerika va Yevropa 
o‘rtasida muntazam qatnovchi «Kuin Meri» rusumli okean layneri qurilib ishga 
tushirildi. Dengiz va havo transportining taraqqiyoti xalqaro pasajjirlarni tashish va 
ular sonining o‘sishiga imkoniyatlar tug‘dirdi.
1901 yilda tuzilgan Rossiya turistlar jamiyati mamlakatda turizmni keng 
ko‘lamda rivojlantirish uchun katta rol o‘ynaydi. Turistlar jamiyati a’zolari turli xil 
ekskursiyalarni ya’ni yayov, (piyoda), vilosipedda, chang‘ida, otda baydarka va 
paruslarda tashkil qilganlar. Jamiyat a’zosi A.Pankratov vilosipedda birinchi bor yer 
sharini 15 yilda aylanib chiqadi.