O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti mahkamoy tursunova

Onalar ayog„i ostidadur, 
Ravzai jannatu jinon bog„i. 
Ravza bog„in visolin istar esang, 
Bo„l onaning ayog„i tufrog„i. Manbaga qarang????? 

---

191 
qit‟asida Muhammad Rasulullohning «Al-jannatu tahta aqdami 
ummaqatikum», ya‟ni «Jannat onalar oyog„i ostidadur» degan hadisi 
she‟riy shaklda sharhlangan. 
Yoki, shoirlar Qur‟on suralaridagi afsonalar, hikoyatlar 
qahramonlarini payg„ambarlar, farishtalar nomlariga ishora qilib 
talmih yaratganlar: 
Senga bersun ilohi Nuh umrin, 
Menga ham furqatingda sabri Ayyub. 
Bu g„amkim, bizdadur, bu xusn sizda, 
Seni Yusuf desunlar, bizni Ya‟qub. 
Atoiy bu o„rinda oshiqning holatini tasvirlashda islom tarixida 
mashhur payg„ambarlarning obrazlaridan foydalanadi. Ma‟lumki, 
mumtoz adabiyotda Nuh payg„ambar uzoq umr, Ayyub jabr-zulmga 
sabr-toqat, Yusuf – uni Xurshidi Kan‟on, ya‟ni Kan‟on quyoshi 
ham deb atashgan – go„zallik timsollari bo„lgan. 
8. Biron voeqningg sodir bo„lgan yili o„rniga shu davrda 
yashagan tarixiy shaxs nomini keltirish ham alohida san‟at turi 
bo„lib, ishtiboq deb ataladi. Buning yorqin namunasini Turdi 
Farog„iyning “Bu mulk” g„azalidan olingan bir baytda ko„rishimiz 
mumkin:
Joyi islomu musulmonlig„, Farog„iy, istama, 
Paytaxti kishvari Subxonqulixondur bu mulk. 
Subhonqulixon Turdiga zamondosh tarixiy shaxs bo„lib, Buxoro 
xonligida hukmronlik qilgan. Shoir uning nomini o„zining she‟riy 
misralarida ko„plab keltiradi va hukmronligi haqida ma‟lumot 
beradi. Shoir keltirgan ayrim ma‟lumotlar hukidor shaxsini ochib 
berganligi bilan ahamiyatlidir. 
9. Mumtoz she‟riyatda xalq o„rtasida sirli, tilsimli hisoblangan 
raqamlar, shuningdek, biron miqdorni bildiruvchi raqamlar sharhi. 
Masalan, 
To„rt devon birla nazmi panj ganj. 
Dast berdi, chekmayin anduxu ranj. 

---

192 
Navoiy. Lison ut-tayr 
Navoiy bu yerda to„rt devondan iborat «Xazoyin ul-ma‟oniy» 
(«Chor devon») va «Xamsa» dostonini nazarda tutadi. («Lison ut-
tayr» dan). Yoki, Navoiyning quyidagi g„azalining matla‟ida ham 
raqam keltirilgan: 
O„n sakkiz ming olam oshubi agar boshindadur, 
Ne ajab, chun sarvinozim o„n sakkiz yoshindadur. 
Turdi Farog„iy esa, raqamlarni o„tmishda turkiy urug„larining 
sonini ifodalash maqsadida keltiradi: 
Qirq yuz ming aqrabolar etdilar mandin nufur, 
Ne balo baxti qarovu tolei shum Turdiman. 
* * * 
Tor ko„ngullik beklar, manman demang, kenglik qiling, 
To„qson ikki bo„li o„zbek yurtidur, tenglik qiling. 
Bunday misollar deyarli barcha shoirlar ijodida ko„plab 
keltiriladi. 
10. Mumtoz asarlarda har bir davrning urf-odatlari, sinfiy 
tabaqalarning yashash tarzi, narsa-buyum, kiyim-kechaklarning 
nomlari 
keltiriladi. 
Masalan, 
kiyim-kechak 
nomlarining 
keltirilishiga qarab, qahramonning qaysi ijtimoiy tabaqaga 
mansubligini anglash mumkin. Alisher Naoiy, Bobur, Husayn 
Boyqaro kabi ijodkorlarning adabiy meroslarida podshohlar, 
malikalar, shahzodalar, beklar kiyadigan bezakli, hashamdor 
kiyimlar nomi va ta‟rifi uchraydi.
Mashrab, Turdi, Maxmur, Muqimiy kabi shoirlar ijodida juda 
oddiy, darveshona kiyimlar nomi ko„proq uchraydi. Masalan:
Gar Navoiy ahli mabhut o„lsa, qilmang aybkim, 
Hoshiya zarbaft etib, deklay kiyar dilbar binafsh. 
Deklay – rang-barang, qimmatbaho matodan har xil nozik 
bezaklar berib tikilgan, ayollarning xushbichim ustki kiyimidir. Uni 
aksar xonu beklar saroyidagi ayollar kiygan. Bundan tashqari, 
Navoiy erkaklarning jun matodan tikilgan uzun ust kiyimi qabo(a)ni 

---

193 
“gulgun qabo», «zarrin kamar», «gulnori to„n», «to„nida ortiq, ondin 
zebu zevar» kabi sifatlar bilan ifodalaydi. «Kisvat», «hulla», 
«katon» kabi kiyimlar nomi ham klassik shoirlarning asarlarida 
uchraydi. Shuningdek, ayollarning ustki kiyimini «burunchak» yoki 
paranji yuzaga kelguncha, «mursak», «chachvon», «lachak» kabi 
nomlar bilan atalish hollari ham uchraydi. 
Mashrab lirikasida esa, Navoiydan farqli o„laroq, darveshona 
liboslar nomi ko„plab uchraydi: 
Bir martabada turmas emish shoh ila darvesh, 
Bas, jandani kiydim, o„zimni darbadar ettim. 
* * * 
Xirqayi bechora kiymoqlikmu rohi bandalik, 
So„fini dalqi riyosidin xudo bersun panoh. 
Shuningdek, Mashrab kuloh – bosh kiyim, pirohan – ko„ylak, 
ustki kiyim, xil‟at – ustki kiyim nomlarini keltiradi. O„tmishda 
qalandar, shayx, darveshlar, oddiy xalqdan ajralib tursin uchun, 
ularning kulohlariga qur‟on oyatlari tikilgan, zehlariga shokila yoki 
qo„ng„iroqchalar, munchoqlar taqilgan. «Dayoq, «jo„bba», «xirqa», 
«rido», «janda» ham shular jumlasidandir. 
Tilshunos olima Muharram Asomuddinova o„zining «Kiyim-
kechak nomlari» risolasida qadimiy-turkiy, qadimiy, Navoiy 
asarlarida tilga olingan an‟anaviy kiyim-kechaklarning 300 dan 
ortiq nomlarining izohlarini keltiradi
1
. 
Shoirlar tilga olgan liboslar sharhi ular yashagan davr 
madaniyatidan, ma‟naviyatidan xabar beruvchi milliy qadriyat va 
bebaho manbadir. 
11. Geografik joy nomlari har bir davrning toponimikasi bo„lib, 
xalqning yashagan hududi haqida ma‟lumot beradi. XI asrda 
yashagan Maxmud Koshg„ariyning «Devoni lug„atit turk», tarixchi 
Narshaxiyning asarlarida juda ko„plab joy nomlari va sharhlari 
uchraydi. Ayniqsa, Bobur o„zining «Boburnoma» asarida, Gulxaniy 
1
Қаранг: Асомуддинова M. Кийим-кечак номлари. – Т.: Фан, 1981. 

---

194 
«Zarbulmasal» asarlarida yuzlab joy nomlarining kelib chiqish 
ma‟nolari haqida qimmatli ma‟lumotlar qoldirganlar. 
Keyingi asrlarga kelib, «Sayohatnoma» tarzida yozilgan 
Muqimiy, Furqat, Zavqiy kabi shoirlarning adabiy asarlarida ham 
joy nomlari tilga olingan. 
Joy nomlarining kelib chiqishini, ya‟ni etimologiyasini 
aniqlashda lingvistik tahlil qo„llangan. Shoirlar tilga olgan joy 
nomlarini sharhlash sharhlovchidan geografiya, etnografiya, tarix, 
tilshunoslikdan keng bilimga ega bo„lishni talab qiladi. 
12. Ma‟lumki, shoirlar badiiy-tasvir vositalarini qo„llashda turli 
fanlarga oid tushunchalardan foydalanganlar. Shu nuqtai nazardan 
badiiy asarlarni sharhlash asnosida mualliflarning ushbu fanlarni 
qay darajada bilganlirini ham aniqlash mumkin. Masalan, buyuk 
shoir Alisher Navoiy faqat tarixiy, adabiy bilimlarnigina emas, balki 
o„z davrining barcha aniq fanlaridadan keng bilimga ega ekanligi 
uning asarlarida o„zining yorqin ifodasini topgan. Bunga “Sab‟ai 
sayyor” dostonida yulduzlar va boshqa osmon jismlari haqida 
keltirgan aniq ma‟lumotlarining o„ziyoq ishonchli dalil bo„la oladi.