O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti mahkamoy tursunova

ilmi sanoyi‟ yoki ilmi badi‟ deb yuritilib, madrasalarda maxsus fan 
sifatida o„tilgan. Ilmi badi‟ badiiy tasvir vositalarining ifodaliligi va 
xushohangliligini ta‟minlovchi san‟at turi sifatida o„rganilgan. 
Bularga qofiya, radif, hojib, ta‟did, ishtiqoq, qaytariq, tasbe, tasdir, 
iltifot, tarse‟, nido, saj‟ kabi bir qator so„z san‟atlari kiradi. 

---

189 
Masalan: tarse‟ so„zining lug„aviy ma‟nosi: “biron narsaga 
ziynat berish uchun qimmatbaho toshlar o„rnatish, bezash”. Bu 
san‟atni qo„llashi lozim bo„lgan shoir, so„z zargari bo„lmog„i lozim. 
Tarse‟ san‟atida she‟rda birinchi misra so„zlari ikkinchi misra 
so„zlari bilan bir-biriga ohangdosh, vazndosh va qofiyadosh bo„lib 
keladi. 
Qamar yuzingdin bo„lur munavvar. 
Shakar so„zungdin kelur mukarrar. 
Sayfi Saroiy. 
Mumtoz she‟riyatda tardi aks san‟ati ham keng qo„llangan. 
Bunda “tard” – qaytarib berish, qochirish, uzoqlashtirish 
ma‟nolarini bildirsa, “aks” teskari, chappa degan ma‟nolarni 
ifodalaydi. Tardi aksda birikma yoki gap teskari tartibda qaytariladi. 
Ko„zing ne balo qaro bo„lubtur. 
Kim jonga qaro balo bo„lubtur.
1
 
Bu o„rinda baytning ikkinchi misrasida teskari takrorlangan 
so„zlar ma‟nosini sharhlash orqali matnning asl g„oyasi 
oydinlashadi. 
6. Harfiy san‟atlar bir necha turga bo„linadi: kitobat, istixroj, 
muammo, muvashshax, tavzi‟, qalb kabi ko„rinishlardan iborat
2
. 
Xususan, kitobat san‟ati arab yozuvi harflarining shaklidan 
foydalanib badiiy obraz yaratishga asoslangan. 
Jonimdag„i “jim” ikki dolingg„a fido. 
Ondin so„ng “alif” toza niholingg„a fido. 
“Nun”i dog„i anbarin hilolingg„a fid., 
Qolg„on ikki nukta ikki holingg„a fido
3
. 
Alisher Navoiy bu ruboiyda «jon» so„zidagi «jim» ni 
ma‟shuqaning ikki zulfiga, «alif» ni qaddiga, «nun» ni qoshiga, 
1
Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 20 томлик. 3-том. Ғаройиб ус-сиғар. – Т.: 
Фан, 1988, 145-бет. 
2
Қаранг: Асаллаев A., Рахмонов В., Мусурмонқулов Ф. Бадиий санъат жозибаси. – Т.: 
Янги аср авлоди, 2005, 21-23-бетлар. 
3
Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 20 томлик. 3-том. Ғаройиб ус-сиғар. – Т.: 
Фан, 1988, 563-бет. 

---

190 
«jim» bilan «nun»dagi ikki nuqtani esa xollariga qiyoslaydi. Shoir 
bu san‟at orqali, jonini jononga fido qilishini va o„zining sevgisini, 
sadoqatini namoyish qilgan. 
Kitobat san‟atining yana bir keng tarqalgan turi muammodir. Bu 
mumtoz adabiyotning alohida janri bo„lib, unda kishi ismi yoki joy 
nomi yashiringan bo„ladi. Bu janrda qo„llangan san‟at turi ham 
muammo deb ataladi. Mumtoz adabiyotda muammo janri 
shoirlarning iqtidori, o„quvchilarning esa faqmini o„tkirlaydigan 
she‟r turi sifatida katta ahamiyat kasb etgan. Adabiyot tarixida bu 
janrga bag„ishlangan ilmiy risolalarning ko„pligi ham shu bilan 
bog„liq. 
Bu gulshan ichra gar yo„qtur baqo guliga sabot, 
Ajab saodat erur yaxshilik birla chiqsa ot. 
Alisher Navoiy. 
Shoir bu bayt so„zlari zaminida chuqur falsafiy ma‟noni jamlash 
bilan birga, “Sa‟d” (baxt, tole‟) ismini ham yashirgan. Bu ism 
baytning ikkinchi misrasida ochiladi. Shoir ishorasiga ko„ra “sa‟d” 
so„zini hosil qilish uchun “saodat” so„zidan “ot” so„zini (ya‟ni “o” 
va “t” harflarini) chiqarib tashlash kerak. 
Muvashshax ham muammoga o„xshash bo„lib, misra boshidagi 
birinchi harflar yig„indisidan biror so„z yoki ism chiqariladi. 
Qalb san‟ati ham, kam bo„lsa-da, uchrab turadigan san‟at 
turidir. Bunda so„zni o„ng va teskari o„qilganda ham ma‟noga ega 
so„z kelib chiqadi: xok – tuproq, kox – muhtasham saroy. 
7. Diniy asarlardan Qur‟oni Karim, Payg„ambar hadislari, diniy 
hikoyatlar mazmunini sharhlash. Payg„ambar hadislarini she‟riy 
shaklda sharhlash mumtoz adabiyot tarixida juda ko„p uchraydi. 
Masalan, Alisher Navoiyning «Arbain»idagi: