O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti mahkamoy tursunova

Farhod timsoliga tavsif 
Farhodning 
dunyoga kelishi 
bilan bog„liq 
tafsilotlar 
Shabistonida tug„di bir 
yangi oy, 
Yangi oy yo„qki, mehri 
olamoroy. 
Shabiston – tungi 
yotoq, xona. 
Tug„di – tug„ildi. 
Olamoroy – olamni 
yaratuvchi quyosh. 
Farhodning kamol 
topishi, o„sib 
ulg„ayishi bilan 
bog„liq tafsilotlar 
Jahonda qolmadi ul 
yetmagan ilm, 
Bilib tahqiqini kasb 
etmagan ilm. 
Tahqiq – biror 
narsaning haqiqatini 
izlash. 
Farhodning fe‟l-
Demonkim, ko„ngli pok- Demonkim – 
51
Йўлдошев Қ. Адабиѐт. 9-синф учун дарслик-мажмуа. –Т.: Янгийўл полиграф сервис, 
2010. –90 б.

---

185 
atvori, xarakteri 
tavsifi 
u ham ko„zi pok, 
Tili pok-u, so„zi pok-u, 
o„zi pok. 
deymanki, aytaman. 
Farhodning ota-
onasiga bo„lgan 
munosabati tavsifi 
Ato yuzlanmasin deb 
dard-u ranje, 
Etib har kun boshig„a 
sadqa ganje. 
Ganje – xazina, 
boylik. 
Farhodning 
mehnatkashligi, 
samimiyligi, 
bag„rikengligi 
tavsifi 
Hunarni asrabon 
netkumdir oxir, 
Olib tuproqqamu 
ketgumdir oxir. 
Asrabon – asrab, 
saqlamoq. 
Farhodning 
Shiringa bo„lgan 
muhabbati tavsifi 
Ne anglaykim, qayu 
mahro„ ekansen, 
Ichim qon aylagan 
senmu ekansen. 
Mahro„ – oy yuzli. 
Farhodning vafoti 
paytidagi holati 
tavsifi 
Tugangan fahm etib 
umri baqosin, 
Sovug„ oh urdi yod 
aylab atosin. 
Fahm etib – bilib, 
anglab. 
Shu tariqa Farhod timsoliga xos bo„lgan jihatlar ajratib olinadi 
va insho yozishga kirishiladi. 
Xulosa qilib aytish mumkinki, 5-9–sinflar misolida taqdim 
etilgan dars namunalari o„quvchilarni adabiy mavzudagi har xil 
shakl, maqsad, janr va bajarilishi uslub yo„nalishiga ko„ra ijodiy 
insho yozishga o„rgatishning bir ko„rinishidir. Bunda mazkur 
ishlarning asosiy shakllari va ular ustida ishlashga yordam 
beradigan usullar hisobga olinadi. 

---

186 
10- mavzu: Adabiyot darslarida o„quvchilarning mustaqil 
ishlarini tashkil etishning metod va usullari 
Reja: 
5. 
Mumtoz 
adabiyot 
namunalairini 
o‘quvchilarga 
o‘rganishda beriladigan mustaqil ishlarining o‘rni va 
ahamiyati. 
6. 
O‘quvchilarning darslikdan tashqari mustaqil asarlar 
asosida fikrlarini baholash tamoyillari.
7. 
O‘quvchilarning mustaqil o‘qish turlari va ularning 
xususiyatlarini 
bajarishlarida o‘qituvchining nazorati va 
baholashdagi pedagogik mahorati haqida. 
8. 
O‘quvchilarning matnni mustaqil tahlil qila olish, 
xulosa chiqarish ko‘nikmasini shakllantirishda uy vazifasining 
ahamiyati.
Mumtoz adabiyot namunalarini o„rganish bilan bog„liq 
beriladigan uy vazifalari o„quvchilarning tafakkur doirasini 
kengaytirishga 
xizmat 
qilishi 
lozim. 
Mumtoz 
adabiyot 
namunalarini o„rganishga doir quyidagi topshiriqlar namunasini 
tavsiya etdik.
1.Avvalambor o„rganilayotgan asarning sarlavhasi yoki 
radifini sharhlang 
Javob: 
a) Zahiriddin Muhammad Bobur hozirda «Boburnoma» nomi 
bilan mashhur bo„lgan tarixiy-memuar asarini “Vaqoyi‟” deb 
atagan.
Bu olam aro ajab alamlar ko„rdum, 
Olam elidin turfa sitamlar ko„rdum. 
Har kim bu «Vaqoyi‟»ni o„qur, bilgaykim,
Ne ranju mehnatu ne g„amlar ko„rdum. 
Asarning nomi sharhida u muallif xotirotlari, esdaliklaridan 
tashkil topganligi anglashiladi. Keyinchalik bu asar turli davrlarda 

---

187 
boshqa manbalarda «Voqeoti Boburiy», «Tuzuki Boburiy», 
«Tavorixi Boburiy», «Boburiya», keyinchalik «Boburnoma» deb 
atalgan. Bu hol asar nomini sharhlash orqali uning mazmunini 
yanada aniqlashtirib, o„quvchilarda u haqda nomidanoq tasavvur 
hosil qilish va ularni qiziqtirish maqsadini ko„zlaydi.
b) Mumtoz she‟riyatda sarlavha vazifasini qofiya va radif 
bajaradi. Xususan, radif «izma-iz keluvchi» ma‟noni ifodalaydi va 
qofiyadan so„ng kelib aynan takrorlanuvchi so„z yoki so„zlar 
birikmasidan iborat bo„ladi.
Radiflar she‟rda ifodalanayotgan yetakchi fikrni ta‟kidlash, 
o„quvchi e‟tiborini asosiy g„oyaga jalb etib, shoir g„oyaviy niyatini 
o„quvchi qalbiga to„laroq, chuqurroq yetkazish maqsadida xizmat 
qiladi
1
. Yuqoridagi radif va qofiyaga doir misol keltiring. 
Javob: Maktab darsligiga kiritilgan Boburning “Yaxshilik” 
radifli g„azali misol bo„la oladi. 
Kim ko„ribdur, ey ko„ngul, ahli jahondin yaxshilig„. 
Kimki ondin yaxshi yo„q, ko„z tutma andin yaxshilig„. 
Matla‟i bilan boshlanadigan g„azalida «yaxshilig„» radifi matla‟ va 
har qaysi bayt oxirida takrorlanar ekan, o„quvchining diqqatini 
shoirning ruhiy kechinmalariga tortadi. 
Tushunilishi qiyin bo„lgan, yashirin fikrni ifodalovchi so„zlar va 
iboralar haqida qanday tushunchaga egasiz. 
Javob: Masalan, Bobur she‟riyatiga murojaat qilaylik. Shoir 
qalamiga mansub bir ruboiyning to„rtinchi misrasini uning 
mazmunidan, shoirning hayot yo„lidan kelib chiqib turlicha talqin 
qilish mumkin.
Hijronda, sabo, yetti falakka ohim, 
Gar ul sari borsang, budurur dilhohim 
Kim, arzi duo niyoz ila qilg„oyin,
Gar so„rsa men xastani gulruh mohim. 
1
Ҳожиаҳмедов A. Мумтоз бадиият малоҳати. – Т.: Шарқ, 1999, 236-бет. 

---

188 
Hayoti vatanidan, farzandlari va oilasidan uzoqda kechgan 
Bobur bu ruboiysida ham mana shu tufayli chekayotgan almalaridan 
shikoyat qiladi. Hindistonda bo„lgan paytida sabodan uzoqda qolgan 
yoriga o„zining ruhiy kechinmalarini yetkazishni iltijo qiladi. 
Ruboiyning to„rtinchi baytida keltirilgan “gulruh mohim” so„zlarini 
izohlaydigan bo„lsak, bu yerda shoir hayoliy bir go„zalnigina emas, 
balki aniq shaxslarni nazarda tutgan va bu shaxslar uning rafiqalari 
Mohim begim ham, Gulruh begim bo„lishi kerak, degan fikrga 
kelish mumkin.
3. Matndagi urg„u va uning ko„chishiga, matn vazniga, 
ohangiga, to„g„ri talaffuziga e‟tibor berish sharh usulining muhim 
talablaridan bo„lgan. Masalan, urg„u ko„chishi yoki noto„g„ri 
qo„yilishi matn vaznini, hatto ma‟nosini o„zgartirib yuborishi 
mumkin. Urg„u o„z vazifasiga ko„ra asosan ikki turga bo„linadi: 
tilning grammatik qonun-qoidalariga ko„ra qo„yiladigan urg„u va 
intonatsion urg„u. Intonatsion urg„u jumla yoki gapdagi ayrim 
so„zni alohida ajratib ko„rsatish maqsadida qo„llanadi. Ayrim 
hollarda vazn talabiga ko„ra grammatik urg„uning ko„chish hollari 
ham kuzatiladi.
Tun kunungga aylagali nur fosh, 
Birisin oy angla birúsin quyosh. 
Alisher Navoiy 
4. Mumtoz matnlardagi so„zlarda til qoidalariga mos 
qo„shimchalardagi tovush almashinuviga ham e‟tibor berilgan. 
Masalan, -gil, -g„il, -qil, -kil; -gali, -g„ali, -kali, -qali kabi 
qo„shimchalarda g/k/q tovushlarining almashinuvi sodir bo„ladi.
5. Mumtoz adabiyotda badiiy tasvir ifodaliligi va xushohangligi