O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Tsiklik ishsizlik - bu ishlab chiqarishning pasayishi natijasida yuzaga kelgan ishsizlik, ya'ni iqtisodiy xarajatlar davri, unda jami sarf yoki talab hajmi etarli emas.Agar tovarlar va xizmatlarga talab pasayib ketsa, bandlik kamayadi va ishsizlik ko'tariladi. Yaqin o'tmishda bu ishsizlik tabiiy holatga bog'liq bo'lishi mumkin, chunki iqtisodiy dinamikaning tsiklik xarakteristikasi iqtisodiyotning o'ziga xosdir. Ammo zamonaviy bozor iqtisodiyotida davlatning tobora ortib borayotgan roli iqtisodiy rivojlanishning progressiv xususiyatini tsiklik emas, balki progressiv holga keltirmoqda. Shu sababli, ishlab chiqarishning pasayishi biznes tsiklining bosqichi sifatida tobora ko'proq “g'ayritabiiy” bo'lib bormoqda.

Mintaqaviy ishsizlik - bir qator jug'rofik, demografik, ijtimoiy-psixologik va boshqa omillar natijasida mamlakatning muayyan mintaqasida yuzaga kelgan ishsizlik. Shuning uchun muammo nafaqat iqtisodiy choralar bilan hal qilinishi kerak. Bandlikni tartibga solishning maqsadli uzoq muddatli dasturlarini ishlab chiqish va qabul qilish inson kapitalining milliy-mintaqaviy bozorlarining ishlashi nuqtai nazaridan talab qilinadi.

Yashirin ishsizlik - bozor mexanizmining deformatsiyasi sharoitida yuzaga keladigan, shuningdek, shaxsning ijodiy faoliyatga bo'lgan rag'batidan mahrum bo'lgan majburiy ishsizlikning shakllaridan biri. Bu holda biz yarim kun yoki bir hafta ishlashga majbur bo'lgan odamlar haqida gapiramiz. Yashirin ishsizlik, shuningdek, ish qidirishni istagan, nafaqa olish huquqidan mahrum bo'lgan va inson kapitali birjasida ro'yxatdan o'tishni rad etgan fuqarolar uchun ham uchraydi. Yashirin ishsizlik darajasi iqtisodiy boshqaruvning ma'muriy tizimi sharoitida, ya'ni bozor mexanizmining o'zgarishi sharoitida katta.

Ishsizlik bilan bog'liq muammolar davlatning diqqat markazida bo'lib, ishsizlik darajasi va davomiyligiga ta'sir qiladi va ishsizlarni ijtimoiy himoya qilish choralarini belgilaydi. Uning muhim ko'rsatkichlari ishsizlik darajasi va davomiyligi hisoblanadi.

Ishsizlik darajasi - bu rasmiy ro'yxatdan o'tgan ishsizlarning mehnatga layoqatli yoshdagi ulushi.Ishsizlikning davomiyligi - odamlar ishsiz bo'lgan vaqt miqdori. Ta'kidlash joizki, ikkala ko'rsatkich ham bir-birini to'ldiradi va ish bilan ta'minlash haqida to'liq tasavvur beradi.

Agar davlat 100 foiz bandlikni ta'minlashga harakat qilsa, iqtisodiyot inson kapitali taqchilligi tufayli iqtisodiy rivojlanishning tashqi dinamik omillariga moslashuvchan javob berishni to'xtatadi. Bu muqarrar ravishda inflyatsiyaga, iqtisodiy rivojlanishning pasayishiga, byudjet taqchilligiga va boshqalarga olib keladi. Inson kapitali bozorining o'zi doimo ishsizlikning tabiiy darajasini belgilab olishga intiladi. Agar bandlik ushbu me'yordan yuqori bo'lsa, demak, davlat inson kapitali bozoriga ta'sirini zaiflashtirishi kerak, shunda u tabiiy ravishda muvozanat holatiga keladi.

Davlatning inson kapitali bozoriga ta'siri majburiy ishsizlik sharoitida zarurdir. Bu erda davlat barcha tartibga solish potentsialidan foydalanib, bandlikni tabiiy darajaga etkazishga intilmoqda. Ammo davlat biron-bir tartibga soluvchi ta'sir o'tkazish usullaridan foydalana olmaydi, ammo iqtisodiyotni beqarorlashtirishi mumkin bo'lgan xavf-xatarlardan faqat bittasi.

Davlatning arsenalida inson kapitali bozorini tartibga solishning ko'plab usullari mavjud. Bular ishsizlarga ish topish uchun zarur bo'lgan vaqtni qisqartirishga yordam beradigan ish o'rinlari mavjudligi to'g'risidagi axborot tizimini takomillashtirishni o'z ichiga oladi. Davlat vaqtincha ishsiz bo'lgan, inson kapitali birjalari ishini tashkil etishda ishtirok etadigan fuqarolarni qayta tayyorlash va qayta tayyorlash tarmog'ini yaratadi. Bandlikni tartibga solishning ilg'or usullaridan biri davlatning yangi texnologiyalarni rivojlantirishni rag'batlantirish va inson kapitali egalarining katta guruhini ishlaydigan kichik biznesni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish borasidagi faoliyati hisoblanadi.

Davlatning ishsizlik qurbonlarini ijtimoiy himoya qilish borasidagi faoliyatiga kelsak, avvalambor ishsiz qolishga majbur bo'lganlarga g'amxo'rlik qilish kerak. Ixtiyoriy ravishda ishsiz bo'lib qolgan odam, masalan, davriy ishsizlik natijasida ishsiz qolgan kabi, davlatning taqdirida ishtirok etishini talab qila olmaydi. Bundan tashqari, davlatning o'z fuqarolarini ijtimoiy himoya qilish istagi, shubhasiz, mamlakat iqtisodiyotining real imkoniyatlariga mos kelishi kerak. Aks holda, bunday "yordam" institutsional ishsizlikning ko'payishiga olib kelishi mumkin, shu bilan birga ish haqining r