O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti geografiya kafedrasi

Baland Osiyo T.G.R. 
Markaziy Osiyoning janubida Gang va Xind past tekisligi oralig'ida yer 
sharidagi juda baland tog' va tog'larning sistemasiga joylashgan o'rtacha balandligi
5000 m dan oshadi. Bu tog'lar sistemasiga g'arbda Pomir Hindiqush va Qoraqurum
tog' tugunidan sharqda Tibet tog'ligining sharqiy chekkasigacha bo'lgan yerlar 
kiradi. Butun tibet tog'ligi Kanlun va Nanshan shu regionga kiritiladi. Hindiqush va 
Qoraqurum bu baland tog' o'lkasi Pomir va Eron tog'ligini tibet tog'ligiga bog'lovchi
tog' tugunini hosil qiladi. Hindiqush va Qoraqum sistemasi yer sharidagi eng baland 
ko'tarilmalar qatoriga kiradi. Hindiqush tog'lari g'arb janub g'arbdan sharqqa
shimoli sharqqa tomon cho'zilgan . Tog' tizimi murakkab tuzilgan bo'lib tog'lar 
g'arbdan sharqqa toomn balandlashib boradi. G'arbiy Hindiqush tog'lari balandligi 
4000-5000 m sharqiy Hindiqush 6000-7000 m ga yetadi. Eng baland Tirichlar 
cho'qqisi 7690 m ni tashkil etadi. 
Hindiqush tog'lardan shimolda Pomir tog'lari sharqiy Hindiqushdan Karambir 
daryo vodiysi orqali ajralgan Qoraqum tizmasi janubi sharqqa tomon cho'zilgan. U 
balandligiga ko'ra yer sharida Himolaydan keyin ikkinchi o'rinda turadi. Uning 
o'rtacha balandligi 6000 m ga ko'p cho'qqilari undan baland ba'zilari 8000 m dan
yuqori. Ulardan eng yirigi Chagori cho'qqisi 8611 m balandlikda esa va daryoda
balandligi jihatdan ikkinchi o'rinda turadi. Har ikkala tog' tizmasi iqlim sharoitining 
tarkib topishi tog' rel'fi va katta suv havzalaridan uzoqda joylashganligi asosiy rol
o'ynaydi. Umuman olganda quruq va cho'l iqlimi Hindiqushning g'arbiy qismiga 
sharqiga qaraganda yog'in ancha ko'p tushadi chunki Atlantika okeanidan nisbatan 

---

27 
nam havo kirib keladi. YOg'in miqdori 400-800 mm ga yetadi va asosan qishga 
to'g'ri keladi. O'sha tog' yon bag'irlaridan ko'plab daryolar boshlanadi. Bu 
daryolarning bir qismi janubga qarab oqadi shimolga oquvchi daryolar markaziy va 
o'rta Osiyoning berk havzalariga kiradi. Kunlun bu tog' sistemasi ikki qator 
tizmalardan iborat bo'lib bu tizmalar g'arbda bir biri bilan tutashgan. Shimoliy 
tarmog'i Chechen daryosi vodiysidan sharqdagi tarmog'i nanshan nomi bilan
yuritiladi. Kunmun tog'larining o'zi Torim soyligini janubi g'arbga tomon o'rab 
kenglikka yaqin yo'nalishda Tibet tog'lgining shimoliy chekkasi bilan cho'zilgan. 
Butun tog' sistemasi uchun poleozoy burmali strukturasilarining yangi tektonik 
harakatlar natijasida balandga ko'tarilib qolganligi va keskin alp tipli rel'f hususiyati
hosdir. 
O'lkaning shimoliy g'arbiy qismida katta tog' massivlari Ko'ng'ir 7719 m va 
Muztog'ota 7546 m ko'tarilib turadi. Saydam soyligining shimorliy chegarasini
balandligi 5000 m dan ortiq bo'lgan Oltintog' tizmasi tashkil etadi. Soylikning 
janubiy chekkasi bo'ylab muzliklar bilan qoplangan baland prejevalskiy tizmasi 
ko'tarilgan. Kunlunaning eng baland cho'qqisi 7723 m shu tizma joylashgan kunlun 
tog'laridagi qirg'oqchilik g'arbdan sharqqa tomon kuchayib borib o'rta qismida
maksimum darajaga yetadi va sharqqa toomn yumsham boradi. Tibet tog'ligi tabiiy 
sharoiti juda o'ziga hos bo'lgan tabiiy geografik o'lkadir. Tabiatning bir butunligi 
avvalo orografik yahlitligiga bog'liq. Tibet daryodagi eng katta va eng baland tog'lik 
bo'lib uni baland tizma tog'lar o'rab va Osiyoning boshqa qismlarini ajratib turadi 
Tog'likning shimoliy chegarasi kanlun sistemasiga kiruvchi tog' tizmalarining etagi 
hisoblanadi. Janubda va janubiy g'arbda tog'likning chegarasi Ximolay tog'larining
shimoliy etagi bo'ylab o'tadi. Shimoliy g'arbda tog'likni Pomir Qoraqurum tog' 
tuguni o'rab turadi. Bu katta hududning hamma qismi uchun katta absolyut 
balandlik va tog' cho'l hamda tog' chala cho'l landshaftlarining eng keng 
tarqalganligi hosdir. O'lkaning hozirgi rel'fning vujudga kelishida ko'tarilishi va u 
bilan birga ro'y bergan yorilishlar bilan birgalikda errozio jarayonlar va undan 
keyin iqlimning qurg'oq chilishib borishi bilan cho'l sharoitidagi nurash shamol 
ishi katta rol o'ynagan. 
Tibet tog'ligi struktura tuzilishi va rel'figa ko'ra ichki tarovutlarga ega. 
Markaziy va g'arbiy Tibet o'rta hisobda 4500-5000 m dagi bir hil balanlikka 
ko'tarilgan bo'lib silmiqlanib qolgan tog' tizmalari va tektonik botiqlardan iborat. 
Parellel joylashgan tog' tizmalarini juda katta doirasimon vodiylar bir biridan ajralib 
turadi. Bu vodiylarda materikning eng katta daryolari Xuanxe yanszi mekong oqadi. 
Sharqiy Tibet uchun geyzerlar va qaynar buloqlar shimolda esa so'nmagan vulkanlar 
harakterlidir