O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti geografiya kafedrasi

MAVZU: SHIMOLIY AMERIKA MATERIGINING ICHKI SUVLARI 
REJA: 
1. 
Materik ichki suvlariga umumiy tavsif. 
2. 
Iski suvlarning materik bo'ylab tahsimlanishi. 
3. 
Daryo va ko'llarning halq ho'jaligidagi ahamiyati. 
Adabiyotlar : 
1. 
T.V.Vlasova «Materiklar tabiiy geografiyasi» Toshkent «O'qituvchi» 
nashriyoti 1983 y 20-29 betlar. 
2. 
T.V.Vlasova «Fizicheskaya geografiya materikov» Toshkent 19876 g. 
3. 
O.K.Leontev «Fizisechkaya geografiya Mirovogo okeana» Moskva Izdatelstva 
«Prosvesheniya» 1982 god. 
Materik ichki suvlariga umumiy tavsif 
Shimoliy Amerika ichki suvlari materikning iqlimi va Relyefi uning ichki 
suvlari hususiyatlari ularning materik bo'ylab taqsimlanishi daryo va ko'llarning 
joylashishi hamda ularning rejimini belgilab beruvchi asosiy omillar hisoblanadi. 
Materik daryolari o'z suvlarini 3 ta havzaga qo'yadi. Ularning ko'pchiligi Atlantika 
okeaniga va kamrog'i Tinch va shimoliy muz okeaniga to'g'ri keladi. Materikning 
yillik oqim hajmi 6000 km3 ga tengdir materikning shimoliy qismida oqim 
tizimida daryo va ko'llar miqdori ko'pdir. Materikning kordileradan tashqi markaziy 
va sharqiy hududlarining tekisliklardan iboratligi tekisliklardan daryo va ko'llarning 
Labrador yassi tog'liklari va markaziy tekisliklarda daryo va ko'llarning paydo
bo'lishiga sabab bo'ladi. 

---

39 
Missisipi Soskachivan Nelson Avliyo Lavrentiya kabi daryolar shular 
jumlasidandir. Bu daryolar materikning yarmidan ko'p maydonni egallaydi tinch 
okeani shavzasiga kordilera tizimidagi Yukon, Freyzey, Kolumbiya, Kolorado, 
Sokramento kabi daryolar kiradi shimoliy muz okeaniga bir necha kichik daryolar 
va shimoliyning eng yirik daryosi Makkenzi o'z suvini qo'yadi. 
Tropik va subtropik mintaqadagi daryolar asoan yomg'ir suvidan to'yinadi ular 
yillik oqim miqdorining 60-80 % ni tashkil etadi. Meksika va atlantika bo'yi past 
tekisliklarida joylashgan daryolar oqimining 50 % kuz fasliga to'g'ri keladi 
Apalachi tog'ligining janubdagi markaziy va buyuk tekisliklarning janubdagi
Kolarado platosining janubida joylashgan daryolar 50 % ga yaqin bahor oylariga 
to'g'ri keladi. Materikning markaziy qismida daryo tizimi yaxshi rivojlangan bo'lib 
bu hududda yer sharidagi katta daryolardan biri missispi va uning irmoqlari
joylashgan. Daryo uzunligini Itaska ko'lidan hisoblanganda 4200 km, Missuri daryo 
bilan hisoblanganda 5971 km ni tashkil etadi. Daryo suv sarfi 19800 m3 sek ni
tashkil etadi. Avliyo Lavrentiya daryosi yirik daryolardan biri bo'lib u Ontario
ko'lidan boshlanadi va Avliyo Levrentiy ko'rfazasiga o'z suvini quyadi. Shimoliy 
Amerikaning muhim suv sistemasi buyuk ko'llar sistemasidir uning tarkibiga
yuqori ko'l Guron Michigan, Eri Ontario kabi katta va kichik ko'llar kiradi. 
Ularning hammasi bir-biri bilan tutashgan bo'lib yagona daryodagi eng katta 
chuchuk suv havzasini tashkil etadi bu suv havzasining maydoni 246050 km2
. 
. 
Yuqori ko'l maydoni jihatdan dunyodagi ko'llarning eng kattasi hisoblanadi uning
maydoni 12414 km2 ni maksimal chuqurligi 393 m ni tashkil etadi. Eridan 
tashqari barcha buyuk ko'llarning tagi okean sathidan pastda joylashgan. 
Yuqori ko'ldan keyingi pog'onani dengiz sathidan 177 m balandlikda
michigan va Guron ko'llari joylashgan ularning chuqurligi 281 m Michigan 228 m 
(Guron) ni tashkil etadi. Bu ko'llar yuqori ko'l suvini ostanasimon Sant-Meri
daryosi orqali oladi. Eri ko'li dengiz sathidan 174 m balandda chuqur joyi 64 m ni
tashkil etadi Ko'ldan Niagara daryosi oqib chiqib o'zidan deyarli 100 m pastda
joylashgan. Ontario ko'liga quyiladi. Niagara daryosi uzunligi 58 km dir daryo silur
kuestlarni kesib o'tarkan balandligi 50 m sharsharani hosil qiladi. Kanadaning qoyali 
tog'lardan boshlanadigan va Atabaska ko'liga quyiladigan Atabaska daryosini 
materikning eng shimolidagi Makkenzi daryosining bosh irmog'i hisoblanadi. 
Daryoning uzunligi atabaskaning boshidan hisoblanganda 4600 km dir. Alyaska
uchun katta ahamiyatiga ega bo'lgan daryolardan biri yukondir. Uzunligi 3180 km
havzasining maydoni 855 ming km2 materikning janubida daryolar kam umuman 
materikda ichki suvlar tizimi yaxshi rivojlangan bo'lib ular materikdagi davlatlarning 
suv rejimini ta'minlashda ahamiyati kattadir. 
Savol :
1. 
Materik daryolarni to'yinish manbai nimadan iborat ? 
2. 
materikdagi mavjud ko'llar paydo bo'lishi jihatdan qanday tipga kiritiladi? 

---

40