O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti geografiya kafedrasi

MAVZU: MATERIK ORGANIK DUNYOSI. MATERIKDA HALQLAR 
REJA: 
1. 
Materik organik dunyosining shakllanishi. 
2. 
Materik inson faoliyati. 
Adabiyotlar: 
1. 
T.V.Vlasova «Materikov tabiiy geografiyasi» Toshkent «O'qituvchi» 
nashriyoti 1983 y. 38-57 betlar. 
2. 
T.V.Vlasova «Fizicheskaya geografiya materikov» Toshkent 1986 god. 
3. 
A.Qozoqov «Okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent «O'qituvchi» nashriyoti 
1992 y. 
4. 
O.K.Leontev «Fizicheskaya geografiya Mirovoga okeana» Moskva Izdatelstva 
«Prosvesheniya» 1982 god. 
Materikda tuproq va o'simliklar tarqalishi hamda o'ziga hosligi eng 
avvalo uning rivojlanish tarixi bilan bog'liq materik florasida shimoliy hududlarida 
Yevrosiyoga o'xshashlik ustun bo'lsa uning janubiy hududida janubiy Amerikaga
o'xshashlik seziladi. Shimoliy Amerika o'simliklarning tarqalishi iqlimning kanazoy 
erasidagi o'zgarishlari ta'sirida shakllanib boshlagan. Tuproq va o'simlik 
qoplamining materik bo'ylab tarqalishi asosan materik shakli orografiyasi va iqlim 
sharoiti kabi omillarga bog'liqdir. Shimoldagi tundra o'rmon tundra va tayga 
o'rmonlari asosan geografik kenglik yo'nalishida joylashgan bo'lsada janubda 
zonalik Atlantika okeani sohilidan materik ichkarisi tomon o'zgarib boradi. Bunga 
asosiy sabab yog'in miqdorining materik ichkarisi tomon o'zgarib borishidir. 
Materikda tabiat zonalari quyidagi tartibda joylashgan. 
1. atika muz sohillari zonasi. 
2. Tundra zonasi. 
3. O'rmon tundra 
4. O'rmonlar zonasi. 
5. Doimiy yashil subtropik o'rmonlar. 
6. O'rmon dasht va dashtlar. 
7. Chala cho'l va cho'llar. 
8. Doimiy yashil sernam o'rmonlar zonasi. 
Materikning shimoliy katta hududi galaktika zoogeografik oblastiga mansub 
bo'lib hayvonot dunyosiga uning tarqalishida Yevrosiyo materigiga o'xshashlik 
seziladi. Bunga asosiy sabab shimoliy Amerikaning shimoliy g'arbiy va Osiyoning 
shimoliy sharqiy hududlarida geologik tutash bo'lganligidir. Mana shu hududda
hayvonlar har ikkala materikka tarqalgan keyinchalik materikda alohida rivojlanishi
ularda bir-biriga o'xshamaydigan hayvon turlarining paydo bo'lishiga olib keladi. 
Bular asoan iqlimning o'zgarib borishi bilan tarqalgan shimolda asoan sovuq
iqlimga moslashgan hayvonlar uchratilsa janubga bogan sari esa ular 
mo''tadillashib borayotgan iqlimga moslashgan hayvon turlari keng tarqalgandir. 
Materikda asosan tub joy aholisi indeslar va eksiomuslar Yevropalik
istilochilarning avlodlari Yevropa va Osiyodan borgan muhojirlar va negirlardan 
iborat. Materikka Osiyoning shimoliy sharqdan Mongoloid irqiga mansub bo'lgan 
aholi kirib kelgan va bu yerda alohida Amerika tog'ini hosil qiladi. Ana shu

---

41 
shimoliy va janubiy Amerikaning tub joy aholisi indeslarning ajdodlari 
hisoblanadi. Ular materikning g'arbiy sohillaridan janubga tomon so'ngra materik 
ichkarisiga tomon kirib borganlar. Eksiomuslar shimoliy Amerika tub joy
aholisining alohida guruhlarini tashkil etadi. Hozirda ular asosan Alyaska yarim 
orolida makkenzi daryo havzasida Kanadaning Artika sohillarida va grelandiya
orolida yashaydilar. 
Savol : 
1. 
Markaziy muz okeanini boshqa okeanlardan farqi nimada ? 
2. 
Materikda halqlarning paydo bo'lishi haqida nimalarni bilasiz?