O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti geografiya kafedrasi

MAVZU: MATERIK IQLIMI. IQLIMGA TA'SIR ETUSCHI OMILLAR 
REJA: 
1. Materik iqlim hususiyatlari. 
2. Materik iqlimiga ta'sir etuvchi asosiy omillar va turlari. 
3. Relyefning materik iqlimiga ta'siri. 
Adabiyotlar: 
1. T.V.Vlasova «Materiklar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1983 y. 129-136 betlar. 
2. T.V.Vlasova «Fizicheskaya geografiya materikov» Toshkent 1986 y. 
3. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi atlasi» Toshkent 1989 y. 
 
Iqlimga ta'sir etuvchi omillar. 
Janubiy Amerikada shimoliy Amerikadagi kabi iqlim xosil qiluvchi omil uning
orografiyasidir. Janubiy Amerika materikning asosiy qismi tropik iqlim mintaqasi
orasida joylashgan bo'lib janubdagi boshqa iqlim mintaqalari materikning kam bor 
qismlarini kesib o'tadi. Materikning geografik o'rni yil davomida quyoshdan 
keladigan radiasiyani ko'p miqdorda xududlari yil davomida 120-160 kG' kal sm2
yalpi radiasiya oladi. Materik iqlimining hosil bo'lishida asosiy hosil qiluvchi omil
bu Relyefdir. Atlantika okeanidan kirib keluvchi nam havo massalari And 
tog'larining etaklarigacha yetib keladi. G'arbda va shimolda And tog'lari okean va
dengizlardan kirib keluvchi havo massalariga to'sqinlik qiladi shuningdek materik 
qirg'oqlaridan oquvchi Gviana va Braziliya iliq oqimlari Peru va Folklend sovuq 
oqimlarining materik iqlimiga ta'siri kattadir. Atlantika okeani bosim maksimumi 
g'arbiy chekka qismida sernam tropik havo massalari o'tib materikning
ichkarisiga kirib boradi. Natijada Gviana va Braziliya tog'ligida namlikning bir 
qismini qoldiradi. Materikning sharqiy chekkasida yarimshardagi passatlar har bir 
yarim sharning yoz fasllarida ko'proq musson shamollari ta'sirida shamol keltirdi. 
Mo''tadil havo massalari hukmronlik qiladi. Yanvarda materik janubi juda qizib 
past bosimli oblast vujudga keladi shimoliy Amerika maksimumi ta'sirida 
materikning shimoliy hududlariga shimoliy sharqiy passat shamollari kirib keladi va 
gviana tog'ligi va passat tekisliklariga ichki hududlari va Orinoko past tekisliklari
qismiga yog'in ko'p yog'maydi bu hududlarda asosan namligini yuqotgan shamollar
esishiga sabab bo'ladi. Janubiy Amerika maksimumining ta'sirida Braziliya va La-
Plata tekisliklariga musson shamollari tarzida ko'plab yog'in kirib keladi. 
Materikning g'arbiy sohillariga g'arbdan keladigan nam dengiz havosini And
tog'lari to'sib qolganligidan sharqda esa salqin oqimning mavjudligidan quruq 
mo''tadil havo shakllangan markazga aylanib qoladi.
Materik iqlimiga ta'sir etuvchi muhim omillardan biri bu atmosfera 
sirkuliyasiyasidir. Janubiy Amerikaning katta qismida atmosfera sirkuliyasiyasining 
eng muhim tipi har ikkala yarim shardagi passat sirkuliyasiyasidir. Atlantika 
bosim maksimumining g'arbiy chekkasi bo'ylab nisbatan sernam tropik havo 
masalari o'tadi. Materikning chekka janubiga g'arbdan nam havo massalari kirib 
keladi. Bundan Tinch okean sohillari ayniqsa And tog'larning g'arbiga ko'p tushadi. 
And tog'lari bilan to'silib qolgan va sharqdan sovuq oqimlar o'tadigan patagoniya
o'rtacha kengliklarning nisbatan quruq kontinental havo massalari shakllangan
markazga aylanadi deb yuqorida aytib o'tgan edik. Shuning natijasida materikning

---

51 
butun shimoliy qismi iyulda janubiy g'arbiy musson keltiradigan nam ekvatorial
havo taesirida bo'ladi, shuningdek Atlantika okeani tomonidan kirib keladigan nam
tropik dengiz havosi ham ta'sir etib turadi. Janubiy yarim shardagi tropik
maksimumning shimolga surilishi munosabati bilan Braziliya tog'ligida yuqori 
bosimli va quruq ob-havo qaror topadi. Tog'larning janubiy sharqiy chekkasigina
bevosita Atlantika okeanidan keladigan janubiy sharqiy passatlar ta'sirida bo'lgani 
uchun unga ancha miqdorda yog'in tushadi biroq bu yog'in miqdori yozda kamroq. 
Tinch okean sohilning markaziy qismida iyulda ham yanvardagi kabi 300 J.K. dan 
to ekvatorgacha janubiy va janubiy-g'arbiy shamollar ustun turadi ular sovuq Peru
oqimli suvlari ustunda qirg'oqqa paralel esib shu kengliklarda Tinch okeani sohil 
ob-havosining ancha quruq kelishiga sabab bo'ladi.
Savol:
1. Materik iqlimidagi o'ziga hos tomonlar nimadan iborat ? 
2. Materik joylashgan o'rni iqlimiga qanday ta'sir ko'rsatadi?